შვედეთში 2021 წლის ნობელის პრემიის ლაურეატების ვინაობა გახდა ცნობილი ეკონომიკაში. გამარჯვებული 3 მეცნიერი აღმოჩნდა, აშშ-ის მოქალაქე – კანადელი დევიდ ქარდი და 2 ამერიკელი – ჯოშუა ანგრისტი და გვიდო იმბენსი. პირველმა მათგანმა აღიარება შრომის ბაზრის კვლევისთვის მიიღო, ხოლო ანგრისტი-იმბენსის დუეტმა ახალი შეხედულებებისთვის მიზეზ-შედეგობრივი კავშირების დადგენისას. ცალ-ცალცე მუშაობის მიუხედავად მათ შეძლეს და მთელი მსფოლიოს ეკონომისტებს და პოლიტიკური გადაწყვეტილებების მიმღებებს მოძველებული მიდგომების ახლებური გააზრება შეთავაზეს, მათ შორის სხვადასხვა ბუნებრივი ექსპერიმენტების დახმარებით.
”2021 წლის ეკონომიკური მეცნიერებების ლაურეატებმა ჩვენ შრომის ბაზრის ახლებური გაგება მოგვცეს, დაგვანახეს რა დასკვნების გაკეთებაა შესაძლებელი მიზეზ-შედეგობრივი ემპირიული კვლევებით” – წერია ნობელის კომიტეტის განცხადებაში.
იზრდება თუ არა უმუშევრობა მინიმალური ხელფასის გაზრდის შემთხვევაში? მცირდება თუ არ ხელფასი იმ რეგიონებში, სადაც მიგრანტების მასობრივი მოდინება შეინიშნება? რა ეფექტი იქნება თანამშრომლების ჯანმრთელობაზე და მწარმოებლურობაზე თუ კომპანია მათ ველოსიპედებს აჩუქებს ახალ წელს ან მოწევაზე შეზღუდვებს დააწესებს? ამ კითხვებზე პასუხი ეკონომიკური პოლიტიკის წარმათვისთვის საკმაოდ მნიშვნელოვანია, მაგრამ მათზე პასუხის მიღება არც თუ ისე იოლია.
ზოგადი დებულება, რომ კორელაცია არ ნიშნავს მიზეზ-შედეგობრივ კავშირს, თანამედროვე ეკონომიკური კვლევების ერთგვარი დევიზი გახდა. ამ კავშირების შესაფასებლად სხვადასხვა მეცნიერებებში რენდომიზირებული (შემთხვევითი) ექსპერიმენტები გამოიყენება, როდესაც ერთი ჯგუფი ექსპერიმენტატორის ზეგავლენის ქვეშ ექცევა, ხოლო სხვა (საკონტროლო ჯგუფი) – არა, ამავდროულად ეს შერჩევა შემთხვევითია. ეს გავრეცელებული პრაქტიკაა მედიცინაში, როდესაც ვაქცინების ეფექტურობის შეფასებისას, 2 ჯგუფის შედეგები დარდება, I – ვინც მიიღო და II – ვინც არ მიიღო ვაქცინა.
თუმცა მსგავსი ექსპერიმენტების ჩატარება ეკონომიკაში ძნელია ან საერთოდ შეუძლებელი, მათ შორის ეთიკური მიზეზების გამო. 2021 წლის ნობელის პრემიის ლაურეატებმა შემოგვთავაზეს, როგორ შეიძლება არსებულ მონაცემებს შორის ვარიაციის მოძებნა, რომელიც შემთხვევით ექსპერიმენტს წააგავს და ამგვარი ბუნებრივი ექსპერიმენტის გამოყენება შეფასებისთვის.
მინიმალური ხელფასის ზრდა სამუშაო ადგილებს აუცილებლად არ ამცირებს
მეინსტრიმულ ლიბერალურ ეკონომიკურ დისკურსში გავრცელებულია ჰიპოთეზა, რომლის თანახმადაც მინიმალური ხელფასის ზრდას სამუშაო ადგილების შემცირებასთან მივყავართ.
კალიფორნიის უნივერსიტეტის პროფესორმა, დევიდ ქარდმა 1990-იანი წლების დასაწყისში აწ უკვე გარდაცვლილ ალან კრუგერთან ერთად მინიმალური ხელფასის ზრდის ეფექტის შედარება დაიწყო ნიუ-ჯერსის შტატში პენსილვანიის მსგავს მაჩვენებელთან შედარებით. 1990-იანების დასაწყისში ნიუ-ჯერსიში მინიმალური საათობრივი ანაზღაურება 4.25$-დან 5.05$-მდე გაიზრდა, ხოლო პენსილვანიის შტატში ხელფასი უცვლელი დარჩა. მარტო ნიუ-ჯერსის შტატის მონაცემების შეფასება დასკვნების გასაკეთბლად არასაკმარისი იქნებოდა, რადგანაც უმუშევრობაზე ბევრი სხვა ფაქტორი მოქმედებს. ნიუ-ჯერსის მაჩვენებლების შედარება მეზობელ შტატთან ბევრად უფრო კომპეტენტურია და ზუსტ შედეგს იძლევა, რადგანაც ამ ორი მეზობელი შტატის შრომის ბაზარი ფაქტიურად იდენტურია. ქარდმა და კრუგერმა კვლევისთვის სწრაფი კვების რესტორნების შრომის ბაზარი შეარჩიეს, იმიტომ რომ იქ ანაზღაურება მინიმალურია და კანონით გათვალისწინებული მინიმალური ხელფასი დიდ ზეგავლენას ახდენს. ამ კვლევის შედეგი კი ბევრისთვის მოულოდნელი აღმოჩნდა:
”მინიმალური ხელფასის ზრდა თუ მოქმედებს უმუშევრობის მატებაზე, მხოლოდ უმნიშვნელოდ. ანუ მინიმალური ხელფასის ზრდა აუცილებლად არ ამცირებს სამუშაო ადგილებს.”
ესაა ამ კვლევის მთავარი დასკვნა, რაც ბევრი ქვეყნისთვის ხელისუფლებისთვის შეიძლება აღმოჩნდეს უმნიშვნელოვანი ინფორმაცია.
საქართველოში მაგალითად კანონით გათვალისწინებული მინიმალური ხელფასი 20 ლარია, მსოფლიო სტატისტიკის თანახმად, ამ მაჩვენებლით საქართველო მსოფლიოში ბოლოდან მესამე ადგილზეა. როდესაც 2020 წელს საქართველოს პარლამენტში მინიმალური ხელფასის კანონის ცვლილება განიხილებოდა, დარგობრივი ეკონომიკისა და ეკონომიკური პოლიტიკის კომიტეტმა ეს კანონი ჩააგდო. ფორმალური მიზეზი მაშინ სწორედ ის არგუმენტი გახლდათ, რომ ეს უმუშევრობის ზრდას გამოწვევდა. ასე რომ ნობელიანტი დევიდ ქარდის დამსახურებით ეს ლიბერალური დაშვება უკე წარსულს ჩაბარდა.
ბუნებრივი ექსპერიმენტების სხვა მაგალითები მოიცავდა იმიგრაციის ზეგავლენას შრომის ბაზარზე. ამ კითხვაზე პასუხის გასაცემად საჭიროა იმის ცოდნა, რა იქნებოდა იმიგრაციის გარეშე საერთოდ. ამ შემთხვევაშიც დევიდ ქარდმა ბუნებრივ ექსპერიმენტს მიმართ – 1980-იან წლებში მაიმიში კუბელი მიგრანტების დიდი ნაკადი მოაწყდა და სწორედ ამ ფაქტის ზეგავლენის ანალიზი დაიწყო ნობელის პრემიის ლაურეატმა. ქარდმა ვერ აღმოაჩინა ნეგატიური შედეგები ქალაქის მკვიდრი მოსახლეობისთვის, განსაკუთრებით განათლების დაბალი დონის მქონეებისთვის – ხელფასი არ შემცირდა, უმუშევრობა კი არ გაიზარდა. სხვა მსგავსმა კვლევებმაც, რაც ამის შემდგომ ჩატარდა გამოაშკარავა, რომ იმიგრაციის მორიგი ტალღა დადებითად მოქმედებს ქვეყანაში დაბადებული მაცხოვრებლების შემოსავალზე, ვინც შეიძლება ამით დაზარალდეს ეს არიან იმიგრაციის წინა ტალღის დროს სხვა ქვეყნიდან გადმობარგებული ხალხია.
განათლების ზეგავლენა შემოსავლებზე
ის, რომ ხარიასხიანი განათლება და შემოსავლების პირდაპირპროპორციული არახალია და ამ თემაზე დისკუსიები დიდი ხანია, რაც მიმდინარეობს. თუმცა ღრმა და ყოვლისმომცველი კვლევები ამ თემაზე არც თუ ისე ხშირად გვხვდება. სწორედ ამაში მდგომარეობს ნობელის პრემიის II ლაურეატის ჯოშუა ენგრისტის დამსახურება. მან 1990-იან წლებში ზემოთხსენებულ ალან კრუგერთან ერთად ადამიანების მიერ განათლებაში დახარჯული წლების კვლევა დაიწყო მათ მიერ გამომუშავებულ შემოსავლებთან მიმართებაში.
რა თქმა უნდა არსებობენ ნიჭიერი ადამიანები, რომლებიც შედარებით ნაკლებ დროში მეტ ცოდნა-განათლებას იძენენ და მაღალი პროდუქტიულობა გააჩნიათ. ამოსავალი კითხვა, რაც ამ კვლევის მიზეზ-შედეგობრივი კავშირის დადგენისას შეიძლება გაჩნდეს იმაში მდომარეობს, როგორ გავიგოთ მაღალი შემოსავლები ნიჭიერების და მაღალი IQ-ის დამსახურებაა, თუ საკუთრივ განათლებაში დახარჯული წლების?
ამიტომაც ანგრისტმა და კრუგერმა მახვილგონიერება გამოიჩინეს და ამ შემთხვევიშიც ბუნებრივ ექსპერიმენტს მიაგნეს. აშშ-ში მოსწავლეებს სკოლის დამთავრება 16 ან 17 წლის ასაკში შეუძლიათ იმის მიხედვით, თუ რომელ შტატში ცხოვრობენ. ბავშვები, რომლებიც ერთი კალენდარული წლის განმავლობაში არიან დაბადებულები სკოლაში ერთად შედიან. ასე რომ, ვინც წლის დასაწყისში დაიბადა სკოლის დამთავრება მათზე ადრე შეუძლია, ვინც წლის ბოლოს დაიბადა. ენგრისტმა და კრუგერმა I და IV კვარტალში დაბადებული ადამიანების შედარება დაიწყეს. მათ შეამჩნიეს, რომ პირველი ჯგუფი საშუალოდ სწავლაზე ნაკლებ დროს ხარჯავდა. ამასთანავე ზრდასრულ ასაკში მათ უფრო ნაკლები შემოსავალი ჰქონდათ, ვიდრე IV კვარტალში დაბადებულს.
ისინი ვინც წლის დასაწყისში იყო დაბადებული სწავლაზე 1 წლით ნაკლებს ხარჯავდა და 1 წლით ადრე იწყებდა მუშაობას, ვიდრე ისინი ვინც წლის ბოლო დაიბადა. კველევის შედეგად გაირკვა, რომ განათლებაში დამატებით დახარჯული 1 წელი შემოსავლების 9%-იან ზრდას იწვევს.
მონაცემების ანალიზი ანგრისტი კრუგერის კვლევის მიხედვით (1991). ადამიანებს 12 წლიანი განათლებით 12%-ით უფრო მაღალი შემოსავალი გააჩნიათ, ვიდრე 11 წლიანი განათლების შემთხვევაში. ადამიანები 16 წლიანი განათლებით 65%-ით უფრო მაღალი შემოსავლების მქონეები არიან, ვიდრე ისინი, ვისაც განათლებაზე მხოლოდ 11 წელი აქვთ დახარჯული.
ერთი შეხედვით შეიძლება მოგვეჩვენოს, რომ ბუნებრივი ექსპერიმენტების გაკეთება ძალიან რთულია, თუმცა ეს ასე არაა. აღნიშნულმა კვლევებმა, რომლებიც ბოლო 30 წლის განმავლობაში ტარდებოდა დაგვანახა, რომ ბუნებაში წინასწარ დაუგეგმავი ექსპერიმენტები ხშირად ხდება, ხანდახან ზოგიერთ რეგიონში პოლიტიკის ცვლილების შედეგად, უმაღლეს სასწავლო დაწესებულებებში მიღებისას სხვადასხვა შეზღუდვის დაწესების ან თუნდაც დაბეგვრის სისტემის და საგასახადო პოლიტიკის ცვლილებისას.
2021 წლის ნობელის პრემიის ლაურეატებმა ეკონომიკაში მოძველებული მითები ახლებურად გაიაზრეს და ყველას დაანახეს, იმის მიუხედავად რომ ეკონომიკა ზუსტი მეცნიერება არაა, უამრავი ბუნებრივი ბუნებრივი ექსპერიმენტის მოძებნა შეიძლება ამა თუ იმ ეკონომიკური ღონისძიების, პოლიტიკის თუ ინსტრუმენტის ავკარგიანობის დასადგენად.
გამოყენებული მასალა – https://www.nobelprize.org/prizes/economic-sciences/2021/popular-information/
Politicano 