ვაქცინების ომი / ბრიტანულ-ამერიკული სირცხვილი

იმის მიუხედავად, რომ თანამედროვე დასავლური გლობალური სამყარო საჯარო სიკეთეების, საქონლის და ნებისმიერი საჭირო პროდუქტის სამართლიან და თანაბარ გადანაწილებას პირდებოდა მთელ მსოფლიოს, კორონავირუსის საწინააღმდეგო ვაქცინების გადანაწილებამ სრულიად საწინააღმდეგ რამ დაგვანახა. სწორედ ასეთი მასობრივი პანდემიები და კრიზისები გვევლინებიან ლაკმუსის ინდიკატორის როლში, სხვადასხვა იდეების, პოლიტიკების და ზოგადად სტრატეგიული პარტნიორობის სინამდვილის და მართებულობის შესაფასებლად.

მდიდარი ქვეყნების სიხარბე

რაც ჩვენ ვაქცინების გადანაწილების დროს ვიხილეთ, იმის სიტყვიერად აღწერა საკმაოდ ძნელია. მდიდარმა ქვეყნებმა (დიდი ბრიტანეთი, აშშ, კანადა და ა.შ) ფაქტიურად დაივიწყეს ყოველგვარი სოლიდარობა, სამართლიანობა და ჰუმანურობა, თავისთვის რეკორდული რაოდენობის ვაქცინები მიიღეს, დანარჩენი მსოფლიო კი ბედის ანაბარა დატოვეს.

ჯერ კიდევ 2020 წლის დეკემბერში საერთაშორისო უფლედამცველმა ორგანიზაციამ «Amnesty International»-მა ვაქცინების არასამართლიან გადანაწილებასთან დაკავშირებით გამაფრთხილებელი განცხადება გააკეთა. მათი მონაცემებით 2021 წელს მსოფლიოს 70 უღარიბეს ქვეყანაში მოსახლეობის მხოლოდ 10% შეძლებდა ვაქცინაციას, თუ ფარმაცევტული წარმოებები და მთავრობები უფრო მეტი დოზის წარმოებას არ უზრუნველყოფდნენ. სიხარბის და გაუმაძღრობის სათავეში კანადა მოგვევლინა და მათ 150 მლნ ვაქცინის ყიდვა დააანონსეს, მაშინ როდესაც მათი მოსახლეობა 38 მლნ.-ია.

მიმდინარე წლის მარტში ჯანმოს დირექტორმა, ტედროს ადჰანომ გებრეიესუსმა განაცხადა, რომ:

„ვაქცინების უთანასწორო განაწილება არა მხოლოდ მორალურ აღშფოთებას იწვევს, არამედ ის ეკონომიკურადაც დესტრუქციულია“

ტედროს ადჰანომ გებრეიესუსი
©Christopher Black/WHO/Handout via REUTERS

2021 წლის ივნისის ბოლოს, მსოფლიოს წამყვანმა სამედიცინო ჟურნალმა – «The Lancet»-მა თავისი მორიგი ნომერი მდიდარი ქვეყნების უსაქციელობას მიუძღვნა:

“COVAX შესანიშნავი იდეა იყო, რაც სოლიდარობისგან დაიბადა. სამწუხაროდ, ამას ხორცი ვერ შეესხა. მდიდარი ქვეყნები იმაზე საშინლად მოიქცნენ, ვიდრე ყველზე საშინელ კოშმარში იყო შესაძლებელი”

აშშ – პოლიტიკური ანტიგმირი

აშშ ვაქცინების ექსპორტისთვის მზადებას იწყებს, მხოლოდ მას შემდეგ რაც შიდა მოთხოვნა მეტწილად დაკმაყოფილებული იქნება. აშშ-ის პრეზიდენტმა, ჯო ბაიდენმა განაცხადა რომ ”მოდერნას”, ”ფაიზერის” და ”ჯონსონ ენდ ჯონსონის” 20 მილიონ დოზას შეერთებული შტატები სხვა ქვეყნებს უწილადებს. ამერიკელებმა ასევე აიღეს ვალდებულება, რომ 60 მილიონი დოზა ასტრაზენეკას ექსპორტირებას მოახდენენ, მაგრამ მხოლოდ მას შემდეგ, რაც მისი გამოყენება ნებადართული იქნება აშშ-ში, უსაფრთოხების შემოწმება კი ნებართვის გაცემას აფერხხებს.

Airfinity-ის მონაცემებზე დაყრდნობით აშშ-ს მხოლოდ 3 მილიონი დოზა ვაქცინა აქვს ექსპორტირებული, რაც მიახლოვებით აშშ-ში წარმოებული ვაქცინების 1%-ს ტოლფასია. სხვა დიდმა ქვეყნებმა გაცილებეთ დიდი რაოდენობის ვაქცინების ექსპორტი შეძლეს სხვა ქვეყნებში, მაგალითად ჩინეთმა – (42%), ინდოეთმა – (35%), რუსეთმა – (37%), ევროკავშირმა – (28%).

აშშ სუპერსახელმწიფოებს შორის ყველაზე არასამართლიანად და დაუნდობლად მოიქცა დანარჩენი მსოფლიოს მიმართ და ამაზე ციფრებიც მოწმობენ. ოფიციალურად ვაშინგტონს ვაქცინების ექსპორტი სხვა ქვეყნებში არ აუკრძალავს, მაგრამ ჯო ბაიდენმა გაპრეზიდენტების შემდეგ მალევე ფედერალური საომარი თავდაცვითი კანონი აამოქმედა {Defense Production Act}, რაც 1950 წლიდან იღებს სათავეს. ეს აქტი ნაციონალიზმის ნიშნებს ტოვებს და ლიბერალური ღირებულებების მოტრფიალე დემოკრატებისგან ბევრი შეიძლება არც კი ელოდა მსგავს ნაბიჯს, მაგრამ როდესაც საქმე ამერიკულ ჰეგემონიას ეხება, რესპუბლიკელებს და დემოკრატებს შორის სხვაობა მინიმუმდე დადის. აღნიშნული კანონი/აქტი ამერიკულ კომპანიებს ავალდებულებს პირველ რიგში შიდა მოთხოვნა და კონტრაქტები უზრუნველყოს სრულად და მხოლოდ ამის შემდეგ გაიტანოს ვაქცინები სხვა ქვეყნებში. ადამიანურ ენაზე კი ეს ნიშნავს იმას, რომ სანამ აშშ-ში ახალგაზრდების ჩათვლით მოსახლეობის უმეტესი ნაწილი არ იქნება ვაქცინირებული, სხვა ქვეყნებში კორონავირუსით დაინფიცირებული მოხუცები სიკვდილით გარდაიცვლებიან ამ ვაქცინების ხელმიუწვდომლობის გამო. ეს გარკვეულწილად შეგვიძლია მივიჩნიოთ ”ჰუმანიტარულ ემბარგოდ”, რადგანაც ამ აქტის თანახმად არამარტო ვაქცინების, არამედ სხვა სამედიცინო პროდუქციის ექსპორტის შეფერხებაც ხდება. ასე მაგალითად ინდოეთის Serum Institute ჩიოდა, რომ სამედიცინო შპრიცების და ნემსების იმპორტს ვეღარ ახდენდა აშშ-დან. ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციის (OECD) მონაცემებით აშშ შპრიცების და ნემსების ყველაზე მსხვილი ექსპორტიორია მსოფლიოში.

აშშ-ის მსგავსად, დიდ ბრიტანეთსაც ფაქტიურად არ მოუხდენია ვაქცინების ექსპორტი, სიმბოლურ რაოდენობას (1 მლნ) თუ არ ჩავთვლით, მაშინ როდესაც ევროკავშირიდან მილიონობით დოზის იმპორტერება შეძლო. ამის წყალობით ქვეყანაში საკმაოდ სწრაფი ვაქცინაციის კამპანია გაჩაღდა. დიდ ბრიტანეთსა და ევროკავშირს შორის ურთიერთობა მეტისმეტად დაიძაბა. საქმე იქამდეც კი მივიდა რომ ევროკავშირიდან ვაქცინების ექსპორტის აკრძალვაც კი განიხილებოდა. სხვადასხვა სპეციალისტები შიშობდნენ, რომ ამ დაძაბულობის გამძაფრება და შეზღუდვების ოფიციალური დაწესება «ვაქცინების ნაციონალიზმამდე» მიგვიყვანდა.

რამდენიმე თვის წინ ევროკომისიის ხელმძღვანელი ურსულა ფონ დერ ლაიენიც აღნიშნავდა, რომ AstraZeneca-მა 2021 წლის I კვარტალში ევროპულ ქვეყნებს ვაქცინების დაგეგმილი მოცულობის მხოლოდ 30% მიაწოდა. ის პირადად ემუქრებოდა ბრიტანულ-შვედურ ფარმაკომპანიას, რომ თუ ეს უკანასკნელი არ შეასრულებდა თავის ვალდებულებებს, მაშინ ევროკავშირში წარმოებული ვაქცინების ექსპორტს აკრძალავდა.

ამ ყველაფრის მიუხედავად, ევროკავშირი ვაქცინების ერთ-ერთ ყველაზე გულუხვ მწარმოებლად რჩება და იმედოვნებს, რომ მისი ახალი საექსპორტო პოლიტიკა ნაცვალგების და პროპორციულობის პრინციპზე იქნება დამყარებული.

სოლიდარობის და თანადგომის მაგალითად და მსოფლიო ჩემპიონად კი სამხრეთ კორეა იქცა. სამრეთ კორეა გლობალური ჰუმანიტარული პლატფორმა COVAX-სთვის (ჯანმოს მიერ შექმნილი პლატფრომა ღარიბი ქვეყნების დასახმარებლად) ”ასტრაზენეკას” ვაქცინას აწარმოებდა და საკუთარ ქვეყანაში დამზადებული ვაქცინების 90%-ს სხვა ქვეყნებში გააგზავნა, რაც წარმოუდგენლად მაღალი მაჩვენებელია.

საკუთარი თავის იმედად დარჩენილი საქართველო

წლების განმავლობაში დასავლური ნეოლიბერალური ინსტიტუტები, მსოფლიო ბანკიდან დაწყებული საერთაშორისო სავალუტო ფონდით დამთავრებული საქართველოს მმართველ პოლიტიკურ კლასს და მოსახლეობას ტვინს ურეცხავენ იმასთან დაკავშირებით, რომ ეკონომიკის მაქსიმალური ლიბერალიზაცია მომხდარიყო. ისინი ეკონომიკური ნაციონიალიზმის, პროტექციონიზმის და სატარიფო პოლიტიკის საშინელ მოწინააღდეგებად გვევლინებოდნენ და ამას არც მალავდნენ.

მაგრამ რა ვიხილეთ როდესაც ბოლო პერიოდის ყველაზე გარდამტეხი მომენტი დადგა? როგორ მოიქცნენ თვით აშშ და სხვა მდიდარი ქვეყნები გლობალური პანდემიის პირობებში? დარჩნენ თუ არა ისინი იმ პოლიტიკის და იდეოლოგიის ერთგულნი, რასაც ასე აქტიურად გვტენიან ამდენი ხანი? პასუხი ერთმნიშვნელოვანია – არა.

მათ აქტიურად დაიწყეს ეკონომიკური ნაციონალიზმის პრინციპის გამოყენება, რასაც საქართველოს და სხვა განვითარებად ქვეყნებს არ ურჩევენ და კიცხავენ კიდეც. სად იყვნენ ჩვენ სტრატეგიული პარტნიორები, როდესაც საქართველოს ჰაერივით ჭირდებოდა ვაქცინები დამძიმებული კოვიდვითარების ფონზე? პირველი მსხვილი დახმარება ვაქცინაციის კუთხით საქართველომ არა დასავლეთიდან, არამედ აღმოსავლეთიდან მიიღო. 2021 წლის აპრილის ბოლო საქართველოს ჩინეთის მთავრობამ, მმართველი კომუნისტური პარტიის თაოსნობით 100 000 დოზა ”სინოვაკი” გადასცა. მხოლოდ ამის შემდეგ, მაისში ლიეტუვას საგარეო საქმეთა მინისტრმა განაცხადა, რომ 15 000 ვაქცინას გამოაგზავნიდა საჩუქრად საქართველოში, თუმცა არ დაუკონკრეტებია რომელი მწარმოებლის ვაქცინა იქნებოდა.

კორონავირუსით გამოწვეულმა პანდემიამ და გლობალურმა კრიზისმა კიდევ ერთხელ დაგვანახა გლობალიზაციის მთელი სიყალბე და კაპიტალიზმის სისასტიკე. ერთადერთი საკუთარი თავის იმედი შეიძლება გვქონდეს, ამისთვის კი სუვერენული, ერვნული ეკონომიკის მშენებლობაა აუცილებელი, წინააღმდეგ შემთხვევაში ყოველთვის მაჩანჩალა აუტსაიდერების როლში ვიქნებით.

რა გაირკვა ენტონი ფაუჩის იმეილების გამოქვეყნების შემდეგ

აშშ-ის და მსოფლიოს მთავარი ეპიდემიოლოგი, ენტონი ფაუჩი კორონავირუსთან ბრძოლის ასპარეზზე ერთ-ერთი მთავარი მეცნიერია, მასზე და მის მიერ წარმოთქმულ თითოეულ განცხადებაზე სწორება პროდასავლური სამყაროს დიდ ნაწილს აქვს. დოქტორი ენტონი ფაუჩი არის ყველაზე მაღალანაზღაურებადი ამერიკელი ჩინოვნიკი, მათ შორის ვისაც არ ირჩევენ, მისი ხელფასი წელიწადში ნახევარ მილიონ დოლარმდე მერყეობს. 2020 წლის განმავლობაში ის კორონავირუსის ერთ-ერთი მთავარი სპეციალისტი გახდა.

ენტონი ფაუჩი

ცოტა ხნის ცინა ენტონი ფაუჩი ახალ სკანდალში გაეხვა. კერძოდ, გამოცემა BuzzFeed-მა ივნისის დასაწყისში საკუთარ რესურსზე ენტონი ფაუჩის საფოსტო ყუთიდან ელექტრონული მიმოწერის 3200 გვერდი გამოაქვეყნა, ხოლო The Washington Post-მა კი ელექტრონული წერილების 860 გვერდი გამოაქვეყნა, რაც 2020 წლის მარტით და აპრილით თარიღდება. CNN-მაც რამდენიმე ელექტრონული წერილი მიიღო და გაასაჯაროვა 2020 წლის თებერვლიდან, მაგრამ ამ წერილების დიდი ნაწილის რედაქტირებას ჰქონდა ადგილი. ფაუჩის პირადი ელექტრონული წერილები აშშ-ს ინფორმაციის თავისუფლების აქტის (FOIA) შესაბამისობაში გამოქვეყნდა.

გამოქვეყნებული ელექტროული წერილები მოწმობენ იმაზე, რომ კოლეგების გაფრთხილების მიუხედავად, ფაუჩიმ თავიდანვე უკუაგდო ვირუსის ხელოვნური წარმოშობის ვერსია. თუმცა როგორც ირკვევა ვირუსის ხელოვნურობის ჰიპოთეზა ბევრმა სხვადასხვა მეცნიერმა გააჟღერა აშშ-ის მთავარ ეპიდემიოლოგთან მიმოწერაში.

”ელექტრონული წერილები იმ შემაშფოთებელ სურათს ხატავენ, თუ როგორ განიცდიდა აშშ-ის მთავარი ეპიდემიოლოგი იმას, რომ რომ დააფინანსა მუტაციის კვლევა გაძლიერებული ფუნქციით. ფაუჩიმ იცის ეს ახლაც, მაგრამ არაფრით არ აღიარა” – განაცხადა სენატორმა რენდ პოლმა.

ერთ-ერთი იმ მეცნიერთაგანი, ვინც ენტონი ფაუჩისთან კამათობდა ვირუსის წარმომავლობის შესახებ, დაავადებათა კონტროლის და პროფილაქტიკის ცენტრის მაშინდელი ხემძღვანელი რობერტ რედფილდი იყო. ”მე კვლავ მჯერა, რომ ამ პათოგენის ყველაზე შესაძლო ეტიოლოგია უჰანის ლაბორატორიიდან გაჟონვაა. ეს ნორმალურია, მეცნიერება საბოლოოდ გაერკვევა ამაში’‘ – განაცხადა რედფილდმა.

CDC-ის ექსდირექტორი, რობერტ რედფილდი
(AP სურათი/Patrick Semansky)

მაგრამ ის იძულებული გახდა თანამდებობა დაეტოვებინა. სამეცნიერო სამყარომ საკუთარი ავტორიტეტის მეშვეობით საწინააღმდეგო აზრზე მყოფები ყველანაირად გაანადგურა. წერილში, რომელიც წამყვან სამედიცინო ჟურნალ The Lancet-ში გამოქვეყნდა და 27 წამყვანი მეცნიერი აწერდა ხელს, ნათქვამი იყო რომ: ”აზრი იმის შესახებ, რომ ვირუსმა შესაძლოა ლაბორატორიიდან გამოჟონა, მხოლოდ ”ბნელეთის მოციქულებმა” შეიძლება გაავრცელონ. ხელმოწერების შეგროვებით ცნობილი ბრიტანელი ვირუსოლოგი პიტერ დასზაკი იყო დაკავებული.”

”ელექტრონული წერილებიდან ჩანს, რომ პიტერ დასზაკი დეტალური არჩევდა The Lancet-ის წერილის ხელმოწერებს, რათა მისი მადისკვალიფიცირებელი ინტერესთა კონფლიქტი საიდუმლოდ დარჩენილიყო. რაღაც მომენტში დასზაკმა ერთ მეცნიერს, რალფ ბერიკს, რომელიც ჩინეთში მუშაობდა ახალი ფუნქციების მისაღებად სთხოვა არ მოეწერა ხელი წერილისთვის.” – იტყობინება ამერიკული მედია.

ჰიპოთეზა ვირუსის გაჟონვის შესახებ უჰანის ლაბორატორიიდან

კვლევებზე დახარჯული 39 მლნ ამერიკული $, რაც უჰანის ლაბოტარორიაში ტარდებოდა, გამოყოფილი იყო პენტაგონის მიერ, ხოლო ამ ყველაფრის კურირებით არასამთავრობო ორგანიზაცია EcoHealth Alliance იყო დაკავებული (ამ ორგანიზაციის ხელძღვანელი იყო ზემოთხსენებული პიტერ დასზაკი). 2020 წლის აპრილში რესპუბლიკელმა კონგრესმენებმა შეადგინეს 34 კითხვა, რაზეც დასზაკს პასუხი არ გაუცია. ტრამპისთვის, როგორც ყოველთვის ყველაფერი ცხადი იყო და ჩინელებს ადანაშაულებდა. პანდემიის კომპენსირების სახით ის ჩინელებს 10 ტრლნ. $-ს სთხოვდა საკუთარი სოციალური ქსელით.

უჰანის ვირუსოლოგიის ინსტიტუტი

2020 წლის იანვარში ფაუჩისადმი მიწერილ ელექტრონულ წერილში, ერთ-ერთი უმსხვილესი ბიოსამედიცინო კვლევითი ცენტრის დირექტორი ვარაუდობს, რომ ვირუსის «უჩვეულო მასახასიათებლები» შესაძლოა მის ხელოვნურობაზე (“engineered”) მიუთითებდეს, რაზეც ფაუჩიმ მას უპასუხა, რომ ტელეფონით დაუკავშირდებოდა.

2020 წლის აპრილში ჯანდაცვის ეროვნული ინსტიტუტის დირექტორი, ფრენსის კოლინსის მიერ მოწერილმა წერილმა ფაუჩის უბიძგა იმ დასკვნის გამოტანა, რომ ”შეთქმულება პოპულარობას იკრებს”

მიმდინარე წლის მაისში ენტონი ფაუჩიმ თვითონ განაცხადა, რომ არაა დარწმუნებული იმის თაობაზე ვირუსი ბუნებრივად გაჩნდა თუ არა და მხარდაჭერა გამოუცხადა გამოძიებას.

ყველაზე მნიშვნელოვანი, რაც ფაუჩის ელექტრონული წერილების გამოქვეყნებას მოყვა ისაა, რომ განახლდა დისკუსია ვირუსის ხელოვნურ წარმომავლობაზე და უჰანის ლაბორატორიიდან გაჟონვის შესახებ, რასაც ცოტა ხნის წინ ისე უარყოფდნენ, თითქოს ეს წმინდა წყლის შეთქმულების თეორია ყოფილიყოს.

ჯო ბაიდენმა განაცხადა, რომ სადაზვერვო ორგანიზაციებს მისცა ბრძანება, რათა ვირუსის წარმომავლობის შესახებ გააკეთეთონ მოხსენება 90 დღის განმავლობაში. ამის შემდგომ მალევე გაირკვა კიდევ ერთი სიახლე: Facebook ამიერიდან აღარ წაშლის იმ შეტყობინებებს/პუბლიკაციებს, სადაც Covid-19-ის ხელოვნურ წარმომავლობაზეა საუბარი.

ნიღბების ეფექტურობის შესახებ

2020 წლის 5 თებერვალს სილვია ბერუელისთვის მიწერილ წერილში ფაუჩი ამბობს, რომ ნიღბები არ იცავს ადამიანებს ვირუსისგან, რაც წინააღმდეგობაში მოდის მის შემდგომ დირექტივებთან.

აღსანიშნავია ის გარემოებაც, რომ 2020 წლის დასაწყისში არ იყო სამეცნიერო კვლევები თუ ნაშრომები ნიღბების ეფექტურობის შესახებ. იმავე წლის გაზაფხულში რამდენიმე სამეცნიერო ნაშრომი გამოქვეყნდა, სადაც აღნიშნულია ნიღბების ეფექტურობა – ამბობს ტეხასის უნივერსიტეტის ბიოლოგიის კათედრის გამგე, ბენჟამინ ნოიმანი.

«ჩვეულებრივი ნიღაბი, რასაც თქვენ აფთიაქში ყიდულობთ, რეალურად ვირუსისგან დაცვისთვის არაეფექტურია, რომელიც საკმარისად მცირეა, რომ იმისთვის რომ ნიღბის მასალაში გაძვრეს.” – აღნიშნავს ფაუჩი. მან დაამატა, რომ ნიღაბს ძალუძს დიდი ზომის ნერწყვის შეჩერება, თუ ვინმე აცემინებს ან ახველებს.

ფაუჩის წერილი ნიღბებზე

”თუმცა ნიღბებს შეუძლია COVID-19-ის გავრცილების შემცირებაში დახმრება ინფიცირებული ადამიანისთვის – უთხრა ფაუჩიმ ბერუელს და დაამატა, რომ რადგანაც ის არ იყო ინფიცირებული, მისთვის ნიღბის ტარება უსარგებლო იყო. ” ”მე არ გირჩევთ თქვენ ნიღბის ტარებას, მითუმეტეს რომ თქვენ იმ ადგილას აპირებთ წასვლას, სადაც რისკის დაბალი დონეა” – წერს ფაუჩი.

იმის მიუხედავად ფაუჩი ჯანმრთელი მოსახლეობისთვის ნიღბის ტარების უსარგებლობაზე საუბრობდა, ამ ელექტრონული წერილიდან 2 თვის შემდეგ ის ნიღბების ტარების დაჟინებული მოთხვონით მიმართავდა ყველას. უფრო მეტიც, 2021 წლის იანვარში მან ამერიკელებს 2 ნიღბის ტარება ურჩია, უფრო საიმედო დაცვისთვის.

2000-მდე ელექტრონული წერილი დღეში

აღსანიშნავია ისიც, რომ ფაუჩი უდიდეს მოთმინებას და დიპლომატიურობას ავლენდა საკუთარ პასუხებში ამერიკელი პოლიტიკოსების, ოფიციალური პირების, ცნობილი არტისტების და ჩვეულებრივი მოქაქლაქეების მიმართ. ელექტრონული წერილები ცხადყოფს იმ მძიმე ფიზიკურ და ემოციურ დატვირთვას, რაც მასზე მოდიოდა.

ტრამპის ადმინისტრაციას და ფაუჩის შორის საკმაოდ დაძაბული ურთიერთობა იყო. კეთდებოდა განცხადებება, რომ დონალდ ტრამპს მისი მოხსნაც კი სურდა, მაგრამ ამ უკანასკნელმა ეს ვერ ან არ შეძლო. ენტონი ფაუჩი აშშ-ის 6 სხვადასხვა პრეზიდენტთან მუშაობდა და მას უდიდესი ავტორიტეტი გააჩნია, როგორც აშშ-ში, ასევე მთელი მსოფლიოს მასშტაბით.

ერთ-ერთ წერილში ფაუჩი აღნიშნავდა: “კორონავირუსის გამო თეთრი სახლი და NHS მაიძულებს 24 საათის განმავლობაში ვიმუშავო, შაბათ-კვირის ჩათვლით. ბოლო 10 დღე განმავლობაში ჩემი მეუღლე 45 წუთის განმავლობაში მყავს ნანახი” – ამას ენტონი ფაუჩი თავის ძველ მეგობარს წერდა.

სოციალიზმი მდიდრებისთვის, კაპიტალიზმი ღარიბებისთვის

წარმოდგიდგენთ იტალიური წარმოშობის ცნობილი ამერიკელი ეკონომისტის, ბრიტანეთის სასექსის უნივერსიტეტის ეკონომიკის პროფესორის, თანამედროვეობის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი მოაზროვნის, მარიანა მაცუკატოს პუბლიკაციის თარგმანს, რომელიც  The New York Times-ში გამოქვეყნდა მიმდინარე წლის ივლისში.

ვის მივმართავთ დახმარებისთვის, როდესაც ეკონომიკა კრიზისშია? მთავრობებს და არა – კორპორაციებს. როდესაც ეკონომიკა ყვავის, ჩვენ ვუგულებელვყოფთ მთავრობებს და კორპორაციებს სარგებლების მიღებით ტკბობის შესაძლებლობას ვაძლევთ.

ეს 2008 წლის ფინანსური კრიზისის ისტორია იყო. მსგავსი ამბავი დღესაც მეორდება. მთავრობებმა სტიმულირების ანტიკრიზისულ პაკეტებში ტრილიონები დახარჯეს სტრუქტურების („მოქალაქეთა დივიდენდის“ სახით, რომელიც სარგებელს მოუტანდა საჯარო ინვესტიციებს) შექმნის გარეშე, რაც მოკლევადიან ღონისძიებებს ინკლუზიური, მდგრადი ეკონომიკის ჩამოყალიბების საშუალებად გარდაქმნის.  

ეს გულისხმობს  უთანასწორობის მიზეზის განსაზღვრას: ჩვენ ვახდენთ რისკების ნაციონალიზებას, მაგრამ ვახორციელებთ სარგებლის პრივატიზაციას. ამ თვალსაზრისით, მხოლოდ ბიზნესი ქმნის ღირებულებას; მთავრობები, უბრალოდ, ხელს უწყობენ პროცესს და ასწორებენ ”საბაზრო ჩავარდნებს”.

კორონავირუსით გამოწვეული კრიზისი არსებული დინამიკის შეცვლისა და უკეთესი გარიგების მოთხოვნის შესაძლებლობას იძლევა. ამისათვის კვლავ უნდა განვსაზღვროთ ფასეულობით ცნება. ფასისა და ღირებულების მნიშვნელობას ჯერ კიდევ ერთმანეთში ვურევთ; ამ დაბნეულობამ გამოიწვია უთანასწორობა და შეცვალა საჯარო სექტორის როლი.

ფასეულობის ჩვენებური აღქმა განპირობებულია პოლიტიკოსებისა და ეკონომისტების მიერ, რომლებიც მას განიხილავენ, როგორც გაცვლის საგანს: არსებითად, მხოლოდ ფასის მქონე ნივთია ღირებული. ასეთი მიდგომა გადაჭარბებით აფასებს საქონელს და მომსახურებას იმ ფასის შესაბამისად – რასაც ისინი ქმნიან ქვეყნის მთლიან შიდა პროდუქტში, საჯარო პოლიტიკის მამოძრავებელ ძალაში. მას  უარყოფითი ეფექტები აქვს. ნახშირის მაღარო, რომელიც ნახშირს ატმოსფეროში აფრქვევს,  მ.შ.პ-ს ზრდის და შესაბამისად ფასდება. (მის მიერ გამოწვეული დაბინძურება გათვალისწინებული არ არის). მაგრამ მშობლების მიერ შინ შვილებზე ზრუნვას ფასი არ გააჩნია, და შესაბამისად, არცაა შეფასებული.

ეს ინდივიდუალურ დონეზეც მოქმედებს. ხალხი, რომელიც ბევრ ფულს გამოიმუშავებს, ძალიან “პროდუქტიული” ჩანს. 2009 წელს ლოიდ ბლანქფეინი, Goldman Sachs-ის აღმასრულებელი დირექტორი, ირწმუნებოდა, რომ ბანკის თანამშრომლები “მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე პროდუქტიულნი არიან“. ამის შესახებ მან 2007-08 წლების ფინანსური კრიზისიდან მხოლოდ ერთი წლის შემდეგ განაცხადა – ერთი წლის შემდეგ ფირმამ მთავრობისგან 10 მილიარდი დოლარის ოდენობის თანხა მიიღო (მოგვიანებით ანაზღაურებული).

ცხადია, ღირებულება საუკეთესოდ არ განისაზღვრება ფასის ან ანაზღაურების მიხედვით. უფრო მეტიც, მთავრობები ყოველდღიურად ქმნიან ღირებულებას, საიდანაც სარგებელს იღებენ მოქალაქეები და ბიზნესი. ისინი სარგებლობენ “ძირითადი” სტრუქტურებისგან, როგორიცაა გზები, განათლება და სხვა აუცილებელი პროდუქტი და მომსახურება, ასევე, ისეთი ტექნოლოგიებისგან, რომლებიც ჩვენს ეკონომიკას აყალიბებს.

კვლევისა და განვითარების (R&D) სახელმწიფო დაფინანსება დაგვეხმარა ისეთი ინოვაციების დანერგვაში, როგორიცაა გლობალური ადგილმდებარეობის განმსაზღვრელი სისტემის (GPS) ტექნოლოგია, რომელიც უზრუნველყოფს Uber-სა და ინტერნეტს, და, შესაბამისად, Google-ის ხელმისაწვდომობას. იგივე შეიძლება ითქვას ბევრ ბლოკბასტერულ მედიკამენტისა (რომლებმაც მიიღეს მაღალ რისკთან დაკავშირებული კვლევის წინასწარი სამთავრობო დაფინანსება) და ენერგიის განახლებადი წყაროების გამოყენების შესაძლებლობაზე, როგორიცაა მზე და ქარი, რომლებიც, ასევე, დაფინანსდა გადასახადის გადამხდელების მიერ. ასეთ მაგალითად შეიძლება ჩაითვალოს ფრაკინგი.

„მოქალაქეების დივიდენდი“ (როდესაც მოქალაქეები ფლობენ თანაბარ წილს სახელმწიფო სიმდიდრესთან დაკავშირებულ ფონდში) სწორედ ამიტომ გარდაქმნის მთავრობის ინტერვენციას და შექმნის უფრო მიუკერძოებელ ეკონომიკას. ქვეყნის მიერ შექმნილ ღირებულებაში მოსახლეობის პირდაპირი მოწილეობა ხელს შეუწყობს უკეთესი სისტემის დამკვიდრებას. ბიზნესსა და კვლევებში სახელმწიფო ინვესტიციების ჩადება, ასევე, ასარგებლებს მოქალაქეებს. ეს კი უთანასწორობის შემცირებასა და როგორც რისკებისა, ასევე სარგებლის მიღების ნაციონალიზებას განაპირობებს.

მაგალითად, 1982 წლიდან ალასკა მოქალაქეებს დივიდენდს უხდის თავისი მუდმივი სანავთობო ფონდის საშუალებით. ეს შტატი ერთ-ერთი ყველაზე თანასწორუფლებიანია ქვეყანაში. კალიფორნიაში, გუბერნატორმა გევინ ნიუსომმა მოითხოვა შტატის მოქალაქეებისთვის “მონაცემთა დივიდენდის” გადახდა მათი პირადი ინფორმაციის გამოყენებისთვის – შტატი, სადაც ცხოვრობენ ”ტექ მილიარდელები”, რომლებიც ფულის გამომუშავებას საჯარო ინვესტიციების გარეშე ვერ შეძლებდნენ.

ალასკა

„მოქალაქეთა დივიდენდი“ (რომელსაც ზოგჯერ სიმდიდრის ეროვნულ ფონდს უწოდებენ) ჩვენი ეკონომიკის ხელახალი დაბალანსების საშუალებაა. როდესაც მთავრობა კერძო კომპანიებს ეხმარება ან სესხს აძლევს, ასეთი გარიგებები უნდა ჩამოაყალიბოს ისე, რომ უზრუნველყოფილი იყოს საზოგადოებრივი ინტერესების დაცვა და შემოსავლების რისკებთან პროპორციულობა. ამის შემდეგ მოქალაქეებმა შეიძლება მიიღონ წილები კომპანიებში, რომლებიც უზრუნველყოფილნი არიან მაღალ რისკებთან დაკავშირებულ სამთავრობო მხარდაჭერით (მაგ., კორონავირუსთან დაკავშირებული საკომპენსაციო დახმარებების მიღება).

ეს არ არის ახალი კონცეფცია. დიდი დეპრესიის პერიოდში აშშ-ის მთავრობა კომპანიებში წილებს ფლობდა რეკონსტრუქციის საფინანსო კორპორაციის (კვაზი დამოუკიდებელი სამთავრობო სააგენტო, რომელმაც ხელი შეუწყო New Deal-ის დაფინანსებას) საშუალებით.

”მოქალაქეების დივიდენდის” პოლიტიკის ერთ-ერთი პიონერი – ტომას პეინი.

ეს სოციალიზმია? – არა, უბრალოდ მთავრობას – ბოლო ინსტანციის ინვესტორს, შეუძლია უფრო მეტად ისარგებლოს რისკზე წამსვლელი მეწარმის აზროვნებით ისეთ საზოგადოებრივ მიზნებთან დაკავშირებით, როგორიცაა მწვანე  ტრანზიცია.

არანაყოფიერი ინვესტიციების გამო მთავრობის დადანაშაულების ნაცვლად, რეალური ამოცანა მომგებიანი ინვესტიციებიდან ქვეყნის მიერ მიღებული სარგებლის გარკვევაა.

მაგალითად, ობამას ადმინისტრაციის დროს, ენერგეტიკის დეპარტამენტმა ეკოლოგიურად სუფთა პროდუქტის მწარმოებელ კომპანიებში სხვადასხვა ინვესტიცია განახორციელა, მათ შორის, $500 მილიონი – მზის კომპანია Solyndra-ში გარანტირებული სესხების მიმართულებით, ხოლო $465 მილიონი – Tesla-ში. გაკოტრების შემდეგ „Solyndra“ გადასახადის გადამხდელებმა გამოიხსნეს. მაგრამ, როდესაც „Tesla“ განვითარდა, გადასახადის გადამხდელებს სარგებლები არ მიუღიათ.

უარესი ფაქტი – ადმინისტრაციამ „Tesla“-ს სესხი ისე უზრუნველყო, რომ მას კომპანიაში სამი მილიონი აქციის მიღების შესაძლებლობა ჰქონდა, თუ „Tesla“ სესხს არ დაფარავდა. მთავრობას საპირისპიროდ რომ ემოქმედა – „Tesla“-სთვის სამი მილიონი აქციის გადახდის მოთხოვნას დაუწესებდა სესხის დაფარვის მიზნით. მთავრობა „Solyndra“-ს ზარალსაც დაფარავდა და უფრო მეტი ფულადი სახსრები ექნებოდა სამომავლო ინვესტიციებისთვის.

სახელმწიფოს ასევე სჭირდება უფრო მკაცრი ხელი მოლაპარაკებების წარმოებისას, რათა დარწმუნდეს, რომ ეკონომიკური ზრდა საკუთარ მოქალაქეებზე ეფექტურად აისახება. გრანტები და სესხები უნდა იყოს თანდართულ პირობებთან შესატყვისი, რაც კორპორატიული ქცევის საზოგადოებრივ მიზნებთან შესაბამისობას უზრუნველყოფს. დღეს ეს ნიშნავს, რომ კომპანიებს, რომლებიც კორონავირუსთან დაკავშირებულ დახმარებას იღებენ, შეუძლიათ თანამშრომლების შენარჩუნება, ემისიების შემცირება და აქციების ხელახლა გამოსყიდვის ზედმეტი გამოყენების აკრძალვა.

ეს სხვაგან მოხდა. დანიის მთავრობამ ფირმებს ხელფასის უხვად ანაზღაურება შესთავაზა იმ პირობით, თუ ისინი წარმოებას არ შეამცირებდნენ ეკონომიკური მიზეზების გამო; მთავრობამ, ასევე, უარი თქვა იმ კომპნიების ფინანსურ დახმარებაზე, რომლებიც ”ფინანსურ ოფშორებში არიან რეგისტრირებულები“ და აკრძალა თანხების გამოყენება დივიდენდებისა და აქციების გამოსყიდვისთვის.

დასასრულს, ფასი აუცილებელია ფასეულობის მიხედვით განისაზღვროს, და არა პირიქით. კორონავირუსის საწინააღმდეგო ვაქცინის შექმნისთვის კონკურენცია კარგ შესაძლებლობას გვთავაზობს. თავდაპირველად, ფასი, რომელსაც მოქალაქეები ფარმაცევტულ პროდუქტებში იხდიან სამედიცინო კვლევებისთვის არ ასახავს უზარმაზარ საზოგადოებრივ წვლილს (2019 წელს, 40 მილიარდ დოლარზე მეტი). მიმდინარე კვირის მონაცემებით, „Gilead“-ი მკურნალობის თითოეული კურსის განმავლობაში საჭირო Covid-19-ის საწინააღმდეგო პრეპარატ remdesivir-ს (რომელიც შეიქმნა ამერიკელი გადასახადის გადამხდელების მიერ გამოყოფილი ნომინალური $70-მილიონიანი გრანტით) 3,120 აშშ დოლარად აფასებს.

კორონავირუსის საწინააღმდეგო ვაქცინების ფასწარმოქმნა უნდა ითვალისწინებდეს საჯარო და კერძო პარტნიორობას, რომელიც ეფუძნება სახელმწიფოს მიერ დაფინანსებულ კვლევებს და უზრუნველყოფს Covid-19-ის საწინააღმდეგო ვაქცინების პატენტების საერთო კეთილდღეობისთვის გამოყენებასა და ვაქცინის საყოველთაოდ უფასოდ ხელმისაწვდომობას.

რისკებისა და სარგებლების რეალურად ნაციონალიზებასა და უთანასწორობაზე გავლენის მოსახდენად, თავდაპირველად, მარტივი კითხვების დასმაა საჭირო: რა არის ღირებულება და როგორ იქმნება იგი? როგორ შეგვიძლია მოვახდინოთ რისკებისა და სარგებლებს ნაციონალიზება?

აუცილებელია იმის გაცნობიერება, რომ ღირებულება მხოლოდ ბიზნესის მიერ არ იქმნება, არამედ ასევე მომსახურე პერსონალისა და სახელმწიფო დაწესებულებების მიერ. ამის შემდეგ, უფრო მარტივი იქნება თითოეული მათგანის მიერ გაწეული ძალისხმევის სათანადოდ ანაზღაურება და ეკონომიკური ზრდით განპირობებული სარგებლების უფრო სამართლიანად განაწილება.

რომის პაპი: Covid 19-მა დაგვანახა, რომ კაპიტალიზმი არ მუშაობს

რომის პაპი ფრანცისი

რომის პაპის, ფრანცისის განცხადებით, კორონავირუსის პანდემიამ დაადასტურა, რომ საბაზრო კაპიტალიზმის შესახებ “ჯადოსნურმა თეორიებმა” კრახი განიცადა და რომ მსოფლიოს სჭირდება ახალი ტიპის პოლიტიკა, რომელიც ხელს შეუწყობს დიალოგსა და სოლიდარობას და უარყოფს ომს ნებისმიერ ფასად.

„იყვნენ ისეთებიც, ვისაც სურდა გვერწმუნა, რომ ბაზრის თავისუფლება საკმარისია, რათა ყველაფერი დაცული ყოფილიყო პანდემიის დარტყმის შემდგომ“, – აღნიშნა ფრანცისმა.

პაპის ღია მიმართვაში, რომელსაც მან ასიზში მოაწერა შაბათს ხელი, საუბარია ისეთ საკითხებზე, როგორებიც არის ძმობა, იმიგრაცია, მდიდრებსა და ღარიბებს შორის უფსკრული, ეკონომიკური და სოციალური უთანასწორობა, დისბალანსი ჯანდაცვიs სისტემაში და მზარდი პოლიტიკური პოლარიზაცია ბევრ ქვეყანაში.

ფრანცისმა ენციკლიკაში ასევე აღნიშნა, რომ კერძო საკუთრება არ შეიძლება მიჩნეული იყოს, როგორც აბსოლუტური უფლება ყველა შემთხვევაში, როცა ზოგი მფლანგველობით ცხოვრობს, ამ დროს კი სხვებს არაფერი აქვთ.

ფრანცისმა დაგმო ”ნეოლიბერალური რწმენის დოგმები”, განსაკუთრებით კი Trickle down economy (მემარჯვენე ეკონომიკური თეორია, რომლის თანახმადაც ბიზნესისთვის გადასახდების შემცირებას აქვს პოზიტიური ეფექტი მთლიანად საზოგადოებაზე). მისი სიტყვებით სწორი ეკონომიკური პოლიტიკის დროს ხდება სამუშაო ადგილების შექმნა, და არა შემცირება.

2007-2008 წლების ფინანსური კრიზისი იყო ცვლილებების გაშვებული შესაძლებლობა, ამის მაგივრად ჩვენ მივიღეთ ”დიდი თავისუფლება ყველაზე ძლევამოსილთათვის, რომლებიც ყოველთვის ახერხებენ უვნებლად გამოძრომას”. საზოგადოება უნდა დაუპირისპირდეს ”ფულადი იმპერიის დამანგრეველ ეფექტებს’‘.

რომის პაპი ფრანცისი წარსულშიც არაერთხელ მოუწოდებდა სიმდიდრის რესდისტრიბუცის, რათა ყველაზე გაჭირვებულებს დახმარება აღმოუჩინონ და ბუნებრივი რესურსებისადმი უფრო სამართლიანი წვდომა გახდეს შესაძლებელი.

BBC-კორონავირუსი და ველური დასავლეთი: ბერლინმა აშშ თანამედროვე მეკობრეობაში დაადანაშაულა

ველური დასავლეთი

ბერლინის მთავრობამ აშშ ”თანამედროვე მეკობრეობაში” დაადანაშაულა, მას შემდეგ, რაც 200 000 სამედიცინო ნიღაბი, რომლებიც გერმანიისთვის იყო გადადებული, აშშ-ში იქნა გადაგზავნილი.

ბერლინის საშინაო საქმეების მართვის დეპრტამენტის, ანდრეას გიზელის კომენტარის თანახმად, ამერიკული წარმოების FFP2 ნიღბები, რომელიც განკუთვნილი იყო ბერლინის პოლიციისთის, ბანკონგში იქნა კონფიცირებული და აშშ-ში გადაგზავნილი.

ამერიკულ კორპორაციას 3M, რომელიც აღნიშნული ნიღბების წარმოებითაა დაკავებული, კორეული ომის დროს მიღებული კანონის თანახმად აეკრძალა სამედიცინო პროდუქციის ექსპორტი სხვა ქვეყნებში. სწორედ ნახევარ საუკუნეზე დიდი ხნის წინ მიღებული კანონი გამოიყენა დონალდ ტრამპმა მსგავსი არაჰუმანური ნაბიჯის გადასდგმელად.

პარასკევს ტრამპმა განაცხადა, რომ თავდაცვითი პროდუქციის წარმოების კანონის თანახმად ის ამერიკული კომპანიებისგან სამედიცინო პროდუციის მიწოდების გაზრდას ითხოვს ქვეყანაში არსებული მოთხვონის დასაკმაყოფილებლად.

ანდრეას გიზელმა განაცხადა, რომ იმ ნიღბების წართმევა, რაც ბერლინისთვის იყოს გათვალისწინებული ”თანამედროვე მეკობრეობის აქტია” და ტრამპის ადმინისტრაციას მოუწოდა საერთაშორისო ვაჭრობის ნორმების მიხედვით მოქმედება.

‘‘ტრანსატლანტიკურ პარტნიორებს ასე არ ექცევიან, გლობალური კრიზისების დროსაც კი არ შეიძლება ველური დასავლეთის მეთოდების გამოყენება” – განცხადა განაწყენებულმა გერმანელმა პოლიტიკოსმა.

ნიღბებზე ნადირობა

გერმანელების მსგავსად, ამერიკელების აგრესიული მოქმედებით უკმაყოფილონი არიან სხვა ევროპული ქვეყნების წარმომადგენლებიც. მაგალითად საფრანგეთის რეგიონალური ხელმძღვანელები ჩივიან, რომ ამერიკელები მათ ნიღბებს აცლიან.

ილ-დე-ფრანსის რეგიონალური საბჭოს ხელმძღვანელმა ვალერი პეკრესემ სამედიცინო ნიღბების გარშემო ატეხილი ამბავი განძებზე ნადირობას შეადარა.

”მე ვიპოვე ნიღბების პარტია, მაგრამ ამერიკელებმა მომწოდებელს 3-ჯერ მეტი თანხა შეთავაზეს და თან წინასწარ გადაუხადეს ფული” – წუწუნებს ფრანგი პოლიტიკოსი.

აშშ-ის ეროვნული უსაფრთხოების სამინისტროს ჩინოვნიკმა Reuters-ს ანონომურად შეატყობინა, რომ ამერიკული კომპანიები და ხელისუფლება სამედიცინო პროდუქციაში საბაზრო ფასთან შედარებით ბევრად უფრო მაღალ თანხებს იხდიან.

ჰუმანიტარული კრიზი

კომპანია 3M, რომლის ნიღბებმაც ვერ ჩააღწია ბერლინში, იტყობინება, რომ პრეზიდენტის ადმინისტრაციამ გასცა განკარგულება შეეწყვიტა N95 რესპირატორების ექსპორტი კანადაში და ლათინური ამერიკის ქვეყნებში.

• 

3M საშუალოდ თვეში 100 მლნ. N95 ნიღაბს აწარმოებს, რომლის მესამედიც აშშ-ში მზადდება, დანარჩენს კი სხვა ქვეყნებში უშვებენ.

დონალდ ტრამპმა განაცხადა, რომ გამოიყენა თავდაცვითი პროდუქციის წარმოების კანონი, რათა მკაცრად შეეტია 3M-სთვის. მაგრამ აშშ-ის პრეზიდენტს არ დაუკონკრეტებია, რომ ხშირ შემთხვევაში ადგილი აქვს სხვა ქვეყნების მიერ უკვე შეძენილი პროდუქციის არაკეთილსინდისიერ მითვისებას.

კორონა, როგორც ანტიგლობალიზმის გამოძახილი

კორონა და ახალი პოლიტიკური რეალობა:

1. მსგავსი კრიზისების დროს კარგად ჩანს რამდენად დაუცველია ისეთი ეკონომიკები, რომლებიც არაფერს არ აწარმოებენ და მინდობილი არიან ე.წ თავისუფალ ბაზარს. ჩაიკეტა საზღვრები, ეს ნიშნავს მხოლოდ ერთს რჩები ელემენტარული რესურსების გარეშე და ფინანსური კაპიტალიზმი ვერაფერში ვერ გშველის. ამიტომ კრიზისი აჩვენებს აუცილებლობას და უპირატესობას თვითკმარი ეკონომიკების.

2. ღია საზოგადოება ესეთ კრიზისების დროს არის საშიში და ვირუსის გავრცელების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ასპექტი. შესაბამისად ეხლა გადარჩენა არა ღიაობაშია, არამედ პირიქით უფრო ჩაკეტილ საზოგადოებაშია. რაც უფრო ჩაკეტილია საზოგადოება, მით უფრო დაცულია ის.

3. გლობალიზაცია აღმოჩნდა ერთ-ერთი მიზეზი ეპიდემიის გავრცელების. ანუ გლობალიზაცია, რომდლიც ადრე როგორც სიკეთე იყო წარმოჩენილი, დღეს მოიტანს ვირუსების, დაავადებების ყველაზე მაშტაბურ ეპიდემიებს. შესაბამისად ის ფასი რაც გლობალიზაციისთვის უნდა გადავიხადით აღმოჩნდა იმაზე დიდი, ვიდრე ის სიკეთე რაც მას მოაქვა.

4. ეგოიზმის ეპოქა რომელიც სამომხმარებლო სიხარბეში იყო ჩადებული, აღმოჩნდა დამღუპველი. აღმოჩნდა რომ ბუნების ესეთი დაუნდობელი ექსპლუატაცია თავის პასუხებს იძლევა. თუმცა თანამედროვე მწვანეები ამაზე პასუხი არ არის, საჭიროა ახალი ეკონომიკური პარადიგმები და ახალი სოციალური პრინციპები, სადაც ეგოიზმის დათრგუნვაზე, პასუხისმგებლიბაზე და გარემოს გაფრთხილებაზე იქნება ორიენტირებული.

5. საზოგადოების სოციალური ცვლილება. აღმოჩნდა რომ ამ ეპიდემიას კერძო მიდგომებით ვერ გავუმკლავდებით. ის ვისაც აქვს ფული, მარტო ვერ გადაურჩება ამ ეპიდემიას. ამიტომ კოლექტიური მოქმედების აუცილებლობა არის ერთადერთი გზა გადარჩენის. კოლექტიური მოქმედებები კი შეუძლებელია სოციალურად დაშლილ საზოგადოებებში. საზოგადოება უნდა იყოს უფრო მეტად თანასწორი, რომ ესეთ გამოწვევებს გაუმკლავდეს.

ავტორი – ნუკრი შოშიაშვილი