11 კომპანია, რომელიც ყველაფერს აკონტროლებს, რასაც თქვენ მოიხმართ

არჩევნის თავისუფლება, როგორც ილუზია

ყოველდღიური მოხმარების პროდუქტების და სერვისების სწრაფმა ზრდამ, სასაუზმე ფაფებით დაწყებული კბილის პასტით დამთავრებული წარმოუდგენელი არჩევნის აღქმას გვიტოვებს. მაგალითად თქვენ თუ ელემენტარულად ბოთლის ჩვეულებრივი და მინერალური წყლის ყიდვას გადაწყვეტთ საკმაოდ დიდი არჩევანი გექნება ბიუჯეტური Deer Park-ით და Ozark-ით დაწყებული, საკმაოდ ძვირიანი Perrier-ით და S. Pellegrino-ითი დამთავრებული. მაგრამ რეალურად მსგავსი ფართო არჩევნის არსებობა ხელოვნურადაა ნაწარმოები კაპიტალიზმის მიერ. ყველა ზემოთ ჩამოთვლილი ბრენდი ერთ კომპანიას ეკუთვნის, სახელად Nestle.

სამომხმარებლო ბაზარზე ფართო არჩევნის არსებობის შეგრძნების მიუეხედავად, რამდენიმე მსხვილი კომპანია ცნობილი ბრენდების აბსოლუტურ უმრავლესობას ფლობს და შესაბამისად ეს რამდენიმე კომპანია ეფექტურად აკონტროლებს იმ ყველაფერს, რასაც თქვენ მოიხმართ.

რამდენად კონტროლირებადია ”ილუზორული არჩევანი” მსხვილი ბიზნესის მიერ და როგორ ათვიცნობიერებს მოსახლეობა ტრანსნაციონალური კორპორაციების ინტერესს იმასთან დაკავშირებით, რასაც ყოველდღე ვყიდულობთ. ასე მაგალითად აშშ-ში ჩატარდა საზოგადოებრივი აზრის კვლევა, რათა დაედგინათ ამერიკელების ინფორმირებულობის დონე იმ ბრენდების მფლობელი კორპორაციების შესახებ, რასაც ისინი ხშირად მოიხმარენ. როგორც კვლევის შედეგად გაირკვა ამერიკელების უმრავლესობას წარმოდგენა არ აქვთ თუ რომელი კომპანიები არიან ცნობილი ბრენდები მესაკუთრეები. (კვლევის შედეგები შეგიძლიათ ამ ბმულზე იხილოთ – https://bit.ly/2VWlu2m)

სუპარმარკეტების უზარმაზარ თაროებზე გამოწყობილი უამრავი სხვადასხვა დასახელების პროდუქციის შემხედვარე ადამიანმა შეიძლება იფიქროს არჩევნის თავისუფლების ქონის შესახებ, თუმცა ეს რეალობას არ შეესაბამება. აი იმ უმსხვილესი კომპანიების ჩამონათვალი, რომლებიც ყოველდღიური მოხმარების ბრენდების უდიდეს ნაწილს ფლობენ:

Kellogg’s

დაარსებულია 1906 წელს 

2017 წლის ბრუნვა: $12.93 მლრდ. 

ძირითადი ბრენდები: Cheez-It, Eggo, Famous Amos, Keebler, Town House

General Mills

დააერსებულია 1928 წელს

2017 წლის ბრუნვა: $15.62 მლრდ. 

ძირითადი ბრენდები: Betty Crocker, Bisquick, Gold Medal, Cheerios, Chex

Kraft-Heinz Company

დაარსებულია 2015 (Kraft Foods Inc.-ის და Heinz-ის შერწმის შედეგად)

2017 წლის ბრუნვა: $18.22 მლრდ. 

ძირითადი ბრენდები: Heinz Ketchup, Kraft Mac & Cheese, Lunchables, Maxwell

Mondelez International

დაარსებულია 2012 წელს (Kraft Foods Inc.-ის გამოცალკევების შედეგად)

2017 წლის ბრუნვა: $25.9 მლრდ. 

ძირითადი ბრენდები: Cadbury, Chips Ahoy!, Nabisco, Oreo

MARS

დაარსებულია 1911 წელს

2017 წლის ბრუნვა: $35 მლრდ. 

ძირითადი ბრენდები: M&Ms, Snickers, Dove, Uncle Ben’s

Coca-Cola

დაარსებულია 1892 წელს

2017 წლის ბრუნვა: $35.41 მლრდ.

ძირითადი ბრენდები: Coca-Cola, Minute Maid, Glaceau

Unilever

დაარსებულია 1929 წელს

2017 წლის ბრუნვა: $62.62 მლრდ. 

ძირითადი ბრენდები: Ben & Jerry’s, Klondike, Popsicle, Degree, Vaseline

Procter & Gamble

დაარსებულია 1837 წელს

2017 წლის ბრუნვა: $65.06 მლრდ. 

ძირითადი ბრენდები: Pampers, Tide, Downy, Charmin, Gillette, Crest

PepsiCo

დაარსებულია 1898 წელს

2017 წლის ბრუნვა: $65.53 მლრდ. 

ძირითადი ბრენდები: Pepsi, Frito-Lay, Quaker, Tropicana

Johnson & Johnson

დაარსებულია 1886 წელს

2017 წლის ბრუნვა: $76.45 მლრდ. 

ძირითადი ბრენდები: Aveeno, Clean & Clear, Band-Aid, Tylenol

Nestle

დაარსებულია 1866 წელს

2017 წლის ბრუნვა: $89.79 მლრდ. ამერ. 

აღსანიშნავია რომ ამ კომპანიებიდან აბსოლუტური უმრავლესობა (10-დან 8) ამერიკული წარმოშობისაა, მხოლოდ 2 მათგანია ევროპული –  შვეიცარიული Nestle და ბრიტანული Unilever.

ზოგად ეკონომიკურ სიტუაციას, როდესაც ბაზარზე მრავალი მომხმარებლის მოთხოვნას რამდენიმე სუბიექტი აკმაყოფილებს ოლიგოპოლია ეწოდება. ოლიგოპოლიურ ბაზარზე შეღწევა გართულებულია, რაც წარმოშობს მონოპოლიური მოგების მიღების ობიექტურ საფუძველს. ლიბერალი ეკონომისტების წიგნების მიხედვით, რასაც უნივერსიტეტებში და ბიზნეს სკოლებში ასწავლიან გლობალიზაციას და თავისუფალ ვაჭრობას კონკურენციის ზრდამდე მივყავართ, თუმცა როგორც ვხედავთ რეალური სურათი რადიკალურად საწინააღმდეგოა.

საუკუნზე მეტი ხნის წინ თავის ცნობილი ნაშრომში ”იმპერიალიზმი,  როგორც  კაპიტალიზმის უმაღლესი სტადია” ვლადიმერ ლენინი აღნიშნავდა, რომ თავისუფალი კონკურენციის პრინციპიდან ამოიზარდა ოლოგოპოლია/მონოპოლია და მოიპოვა გავლენა მასზე, რომ თავისუფალი კონკურენციის პრინციპები უკვე ემორჩილებიან მონოპოლიებს,  რაც  წარმოშობს  წინაამღდეგობებს და და კონფლიქტებს მმართველ კლასებში. ოლოგოპოლია/მონოპოლია არის კაპიტალიზმის ტრანსფორმაცია უფრო მაღალ საფეხურზე, რაც ლენინის აზრით იმპერიალიზმად უნდა იქნეს მიჩნეული.

თავისუფალი ბაზარი არ მუშაობს!

თავისუფალი ვაჭრობა არის კაპიტალიზმის არსი. მის გარეშე დიდიდ ბრიტანეთის კაპიტალისტური იმპერია ვერ განვითარდებოდა. კაპიტალიზმი, როგორც კოლონიალიზმის ისე ნეოკოლონიურ სტადიაზე, თავისუფალი ვაჭრობის მიერ მოტანილი განვითარების სიკეთის იდეით იყო გამართლებული. მაგრამ 2008 წლის დიდი რეცესიის მერე წამყვანი კაპიტალისტური ქვეყნების ეკონომიკური ზრდის ტემპი იმდენად დაბალია, რომ ეკონომისტები ლაპარაკობენ არა განვითარებაზე არამედ სეკულარულ (ხანგრძლივ) სტაგნაციაზე. ერთ ერთი ახსნა ამისა არის ის, რომ თავისუფალმა ვაჭრობამ თავი ამოწურა; მას აღარ მოაქვს განვითარება.  რა მოხდა, როგორ მოვედით აქამდე?

მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ  დასავლური კაპიტალიზმის განვითარებაში იყო „კეინზიანური“ პერიოდი, რომელიც უზრუნველყოფდა შედარებით სოციალურ თანასწორობასა და სწრაფ განვითარებას. 1970 იანი წლების ბოლოს ამერიკაში დაიწყო ე.წ. სტაგფლაცია (მორიგი რეცესიას თან დაერთო მაღალი ინფლაცია). ეს თავისთავად სოციალურ და ეკონომიურ პრობლემას არ წარმოადგენდა, მაგრამ ინფლაცია ყოველთვის არაპოპულარულია. ამით ისარგებლა მემარჯვენე ელიტამ ეკონომიკაში სახელმწიფოს როლის დასაკნინებლად. რეიგანის გაპრეზიდენტებამ ააღორძინა „მცირე მთავრობის“ იდეა და მოიტანა ე.წ. ნეოლიბერალიზმის ხანა, როდესაც გაბატონდა მილტონ ფრიდმანის მონეტარული თეორია.

ჯონ მეინარდ კეინზი

ჯონ მეინარდ კეინზის მაკროეკონომიკური თეორია ამართლებდა სახელმწიფოს „ანტიციკლურ“ სტრატეგიულ ჩარევას ეკონომიკაში ფისკალური (საბიუჯეტო) ინსტრუმენტებით, რათა შერბილებულიყო კაპიტალისტური განვითარების ციკლის (ზრდისა და რეცესიის მონაცვლეობა) მავნე შედეგები. ამის საწინააღმდეგოდ, ფრიდმანის მონეტარულმა თეორიამ შექმნა ილუზია, რომ მთავრობის ჩარევა საჭირო არ არის და მხოლოდ ცენტრალური ბანკის სწორი მონეტარული პოლიტიკით შეიძლება მიაღწიო კაპიტალისტური ეკონომიკის უკრიზისო განვითარებას. სწორედ მაშინ, როდესაც თითქოს უკვე მიაღწიეს ამას, მოხდა 2008 წლის დიდი რეცესია. დასავლეთმა სასწრაფოდ მიმართა კეინზიანურ პოლიტიკებს კაპიტალიზმის სისტემური კოლაფსის ასარიდებლად, მაგრამ მალევე დაუბრუნდა მონეტარულ პოლიტიკებს და  მცირე „მცირე მთავრობის“ იდეას, რაც დრემდე ხორციელდებოდა ხსენებული სეკულარული სტაგნაციის ფონზე.

მცირე მთავრობითა და მის მიერ განხორციელებული მომჭირნეობის პოლიტიკით გატაცების მიზეზი არის კაპიტალიზმის ისტორიული დამოკიდებულება „თავისუფალ ვაჭრობაზე“. ასეთი, სახელმწოფოს ჩარევისაგან თავისუფალი, ვაჭრობა ყველა ქვეყანას საშუალებას აძლევს, რომ დასპეციალდეს თავის „შედარებით უპირატესობაზე“, ანუ იმ საქონელზე, რისი წარმოებაც ყველაზე კარგად (ხარჯ-ეფექტურად) გამოსდის. ასეთ შემთხვევაში თითქოს ყველა ქვეყანა მოგებულია. თუმცა, ტექნოლოგიურად უკვე დაწინაურებულ ქვეყანას შეუძლია მეტი საქონლის წარმოება და  გაყიდვა იგივე შრომითი დანახარჯით ვიდრე მის ჩამორჩენილ სავაჭრო პარტნიორს. ამგვარად, ამ ქვეყანას წარმოექმნება ექსპორტის მეტობა იმპორტზე, რაც არის მისი გამდიდრებისა წყარო ჩამორჩენილი სავაჭრო პარტნიორების ხარჯზე.

Epoch Times-ის ილუსტრაცია

იმისათვის რათა განვითარების ეს წყარო შეინარჩუნოს, განვითარებულ კაპიტალისტურ მეტროპოლიას სჭირდება მცირე მთავრობის და ბაზარში ჩაურევლობის წესის დაცვა. ბაზარში ჩაურევლობა ერთის მხრივ ინარჩუნებს სავაჭრო პარტნიორების (კოლონიების) ჩამორჩენილობას და მეორეს მხრივ მეტროპოლიას საშუალებას აძლევს პერიოდული ეკონომიური კრიზისი დაძლიოს საკუთარი მუშახელის ხარჯზე, რომელსაც კაპიტალისტი სამსახურიდან დაითხოვს, ახალ ტექნოლოგიას დანერგავს, საქონელს უფრო ხარჯ-ეფექტურად აწარმოებს და  ექსპორტზე დამოკიდებულ ეკონომიურ ზრდას აღადგენს.

ის ფაქტორი, რამაც დიდი რეცესიის შემდეგ არაეფექტური გახადა კაპიტალიზმისათვის ფუნდამენტური სტრატეგია – თავისუფალი ვაჭრობა  და მისგან გამომდინარე მცირე მთავრობის მომჭირნეობა  – არის გლობალიზაცია. ანუ, თავისუფალმა ვაჭრობამ მოიცვა მთელი მსოფლიო და განვითარებულ კაპიტალისტურ ქვეყნებს აღარ აქვთ თავიანთი საქონლის გასაღების ბაზრების გაფართოების საშუალება. შესაბამისად, მცირე მთავრობის მიერ გაწეული მომჭირნეობა აღარაა საკმარისი კონკურენტუნარიანობისა და ექსპორტზე დამოკიდებული ზრდის აღსადგენად, მის მიერ გამოწვეული ხანგრძლივი უმუშევრობა კი მიუღებელი სოციალური ტვირთია. მონეტარული პოლიტიკებით ამერიკამ კი დასძლია უმუშევრობა, მაგრამ ექსპორტზე დამოკიდებული ზრდა მიუღწეველი დარჩა. მიუხედავად იმისა, რომ დემოკრატი ობამას მთავრობა არ ეშვებოდა თავისუფალი  ვაჭრობის ახალი ხელშეკრულებების გზით სიარულს, ყველა ხედავდა ამ ხელშეკრულებების უუნარობას სეკულარული სტაგნაციიდან გამოეყვანა კაპიტალიზმი. მეტიც, გასაიდუმლოებულ პირობებში მომზადებული ეს ხელშეკრულებები ისე აფართოებდნენ ინტელექტუალურ საკუთრებაზე (და არა მარტო) კორპორაციების უფლებებს, რომ ინოვაციების დანერგვას და წამყვანი კაპიტალისტური ქვეყნების განვითარებას საფრთხე უძლიერდებოდა.

ამ საფრთხის აღიარებამ და თავისუფალი ვაჭრობის კრიტიკამ გზა გაუკვალა ტრამპს ამერიკის პრეზიდენტობისაკენ. ტრამპი დღეს გამოხატავს ამერიკული სამრეწველო კაპიტალის ინტერესებს ფინანსურ კაპიტალზე დამოკიდებული დემოკრატებისაგან განსხვავებით. მისი დაპირებებია ამერიკის ინდუსტრიული სიძლიერის აღსადგენად პროტექციონიზმის გამოყენება საგარეო ვაჭრობაში და ეკონომიკის სტიმულირებისათვის აქცენტის გადატანა მონეტარული პოლიტიკიდან ფისკალურზე. მაგრამ ტრამპი არ არის ტიპიური კეინზიანელი. მისი პოლიტიკა უცნაური ნაჯვარია მცირე მთავრობისა და კეინზიანური ფისკალური სტიმულის იდეების. მეორეს მხრივ ტრამპის პროტექციონისტული იდეები ეს არის ამერიკისათვის 18-ე საუკუნის მერკანტილისტური სახელმწიფოს პრაქტიკის დაბრუნება და არა  ახალი სამართლიანი და ბალანსირებული  საერთაშორისო ვაჭრობის ადვოკატობა. გამოიწვეს კი ამერიკის ნეო მერკანტილიზმი  საერთაშორისო ვაჭრობის შემცირებას, ეს შემცირება კი ეკონომიკური სტაგნაციის გაღრმავებას? ამ კითხვებზე პასუხს დღეს ბევრი ეძებს.

მეორეს მხრივ, ნათელია ერთი  რამ – განვითარებადმა ქვეყნებმა უნდა გამოიყენონ თავისუფალი ვაჭრობისა და მცირე მთავრობის იდეების დღევანდელი დელეგიტიმაცია და ააღორძინონ  მთავრობის როლი ისეთი განვითარების დაგეგმვაში, რომელიც წარიმართება სუვერენული და დემოკრატიული ხალხების სოციალურ მიზნებით და არა თავისუფალი ვაჭრობით, ნაციების შემოქმედებითი უნარების გამოთავისუფლებით და არა სხვის ხარჯზე გამდიდრებისაკენ სწრაფვით.

© პაატა გურგენიძე