სოციალისტური საბაზრო ეკონომიკა ჩინეთში, ვიეტნამსა და ლაოსში: არის თუ არა განვითარების სამაგალითო მოდელი?

იო ინგე ბეკკევოლდი, არვე ჰანსენი, კრისტინ ნორდჰაუგი | Developing Economics

ბოლო სამი ათწლეულის განმავლობაში ჩინეთი, ვიეტნამი და ლაოსი ეკონომიკური ზრდის კუთხით მოწინავე სახელმწიფოთა რიგებში იმყოფებიან. ანუ, გლობალური კაპიტალისტური სისტემის სამი წამყვანი ზრდადი ეკონომიკა მოდის ავტორიტარულ სახელმწიფოებზე, რომლებიც იმართებიან კომუნისტური პარტიების მიერ და ოფიციალურად ეყრდნობიან სოციალისტური განვითარების დღის წესრიგს. უცნაურია, მაგრამ განვითარების ინდიკატორების მთელ რიგში ძალიან შთამბეჭდავი მაჩვენებლების მიუხედავად, რაიმე მნიშვნელოვანი ინტერესი მათდამი მაინც არ იყო გამოვლენილი. ბევრს მიაჩნია, რომ ბოლო ათწლეულების მანძილზე მსოფლიო მასშტაბით ჩინეთი და ვიეტნამი წარმოადგენენ ყველაზე შთამბეჭდავი „განვითარების წარმატებულ შემთხვევებს“. ამ სამმა სახელმწიფომ მიაგნეს განვითარების საკუთარ მოდელს, რომელიც აერთიანებს საბაზრო ეკონომიკას და სოციალიზმს – ‘’სოციალისტურ საბაზრო ეკონომიკას’’. ოფიციალური განმარტების მიხედვით, ეს არ არის კაპიტალიზმი, არამედ საბაზრო ეკონომიკის ეროვნული განვითარების და საცხოვრებელი პირობების გაუმჯობესების სამსახურში ჩაყენების მეტად მდგრადი და სოციალურად გამართლებული მიდგომა. პალგრავ მაკმილანის (Palgrave Macmillan) მიერ ახლად გამოცემულ რედაქტირებულ ნაშრომში „სოციალისტური საბაზრო ეკონომიკა აზიაში: განვითარება ჩინეთში, ვიეტნამსა და ლაოსში“ ჩვენ შევეცადეთ განგვეხილა ამ განვითარების მოდელის სრულფასოვნება, მიღწევები და ჩავარდნები.

ჩინეთის მმართველი კომუნისტური პარტია კარლ მარქსის 200 წლის იუბილეს აღნიშნავს

განვითარების წარმატებული ისტორიები

ბოლო ოთხი ათწლეულის განმავლობაში ჩინეთის მიერ ნაჩვენებმა ფენომენალურმა ეკონომიკურმა ზრდამ ის გლობალურ ზესახელმწიფოდ გადააქცია; თუმცა, სამივე ქვეყანამ წინსვლის გამაოგნებელ მაჩვენებლებს მიაღწიეს. 1989 წლიდან 2018 წლამდე განვლილ სამ ათწლეულში ჩინეთმა აჩვენა ერთ სულ მოსახლეზე მთლიანი შიდა პროდუქტის საშუალოდ 8.4%-თ ზრდის ტემპი (გრაფა 1). ეს არის მსოფლიო ბანკის მიერ აღწერილ ქვეყნებს შორის ყველაზე სწრაფი ზრდის მესამე საუკეთესო მაჩვენებელი. ვიეტნამმა დაიკავა მეხუთე ადგილი საშუალო ზრდის 5.4%-ით, ხოლო ლაოსი მეექვსეა – 5.1%-ით.^[1]

გრაფა 1. წლიური მთლიანი შიდა პროდუქტის ერთ სულ მოსახლეზე ზრდის მონაცემები: ჩინეთი 1978-2017, ლაოსი/ვიეტნამი: 1985-2017

წყარო: data.worldbank.org

სამივე სახელმწიფომ ზრდის შედარებით მსგავსი ტრენდი აჩვენეს, თუმცა განსხვავებული მონაცემები გვაქვს განვითარების სხვა მაჩვენებლებში. კერძოდ, ჩინეთი და ვიეტნამი დაუსახელებელი ჩემპიონები არიან სიღარიბის დაძლევის კუთხით. ჩინეთის წარმატებული ისტორიის ფარგლებში, საბაზრო რეფორმის დაწყების შემდეგ დაახლოებით 850 მილიონი ადამიანის სიღარიბიდან ამოყვანა გახდა შესაძლებელი; ხოლო ვიეტნამმა მხოლოდ 2000-იანი წლების პირველ ორ ათწლეულში შეძლო დაახლოებით 45 მილიონის. და ბოლოს, ლაოსმა გაანახევრა სიღარიბე ბოლო ოცი წლის განმავლობაში, თუმცა ამ მხრივ მაინც ჩამორჩება საკუთარ სოციალისტურ მეზობლებს.

საბოლოო ჯამში, ჩინეთი და ვიეტნამი წარმოადგენენ უფრო „წამატებულ ისტორიებს“, ვიდრე ლაოსი. ამის და მიუხედავად, სამივე სახელმწიფო სხვა მსგავს ქვეყნებთან შედარებით წლიურ მშპ-ზე დაყრდნობით არსებული სოციალური და მატერიალური მაჩვენებლების მთელ რიგში დაწინაურებულნი არიან (ცხრილი 1). რეალურად, 1990-2015 წლების პერიოდში ჩინეთი, ვიეტნამი და ლაოსი იყვნენ გაეროს ადამიანის განვითარების ინდექსში სახელმწიფოთა პირველ ათეულში.

ცხრილი 1. სოციალისტური საბაზრო ეკონომიკის განვითარების მონაცემები
	ჩინეთი 1990	ჩინეთი 2017	ვიეტნამი 1990	ვიეტნამი 2017	ლაოსი 1990	ლაოსი 2017
მშპ/ყოველ სულზე/მსყიდველობითი უნარის პარიტეტი (მიმდ. საერთაშორისო $)	987	16.807	939	6.775	1.103	7.023
უკიდურესი სიღარიბე ($1.90 ნაკლებზე მცხოვრები მოსახლეობის %)	66.6	0.7 (2015)	52.9 (1992)	2 (2016)	32.2 (1992)	22.7 (2012)
ადამიანური განვითარების ინდექსი	0.502	0.752	0.475	0.694	0.400	0.601
ჩვილთა მოკვდაობა (1000 დაბადებულზე)	42.1	8	37	16.7	106.1	48.6
დედათა მოკვდაობა (100,000 მშობიარეზე), 2015 წელი	97	27	139	54	905	197
წერა-კითხვა (ზრდასრულთა ჯამი, 15 წლიდან)	77.8	95 (2010)	87.6 (1989)	93.5 (2009)	60 (1995)	58 (2011)
წვდომა ელექტროენერგიაზე (მოსახლეობის %, 2016)	92.2	100	74.1	100	15.3	87.1
წყარო: მსოფლიო განვითარების ინდიკატორები და ადამიანის განვითარების ინდექსი.

ვიეტნამელ ქალბატონს ტრადიციული გრძელი კაბა აცვია ”ao dai” გიგანტური პოსტერის ფონზე მმართველი კომუნისტური პარტიის მე-13 ეროვნული კონგრესის წინა დღეებში – 22 ინავარი, 2021 REUTERS/Kham

თუ გავითვალისწინებთ, წარმატებული განვითარების განმარტებას (ინგ. definition of developmental success), რომელიც ყურადღებას აქცევს ეკონომიკურ ზრდას, სიღარიბის დაძლევას და ცხოვრების პირობების გაუმჯობესებას, ჩინეთი და ვიეტნამი ამის ნათელი მაგალითები არიან, ხოლო ლაოსი ასეთად შეიძლება ჩაითვალოს მხოლოდ ნაწილობრივ. თუმცა, თუ დამატებით იქნება გაანალიზებული იქნება ბურჟუაზიული პოლიტიკური თავისუფლება და გარემოს მდგრადობა, მაშინ სამივე სახელმწიფო ნაკლებად წარმატებულია. ქვეყნების სწრაფმა ეკონომიკურმა ზრდამ დიდი ზეგავლენა იქონია ბუნებრივ რესურსებსა და გარემოზე; შესაბამისად, კლიმატურმა ცვლილებებმა და ბუნებრივმა კატასტროფებმა შეიძლება შეაფერხონ შემდეგომი განვითარება. ბევრი ადამიანი დიდხანს ელოდებოდა რეჟიმების სიხისტის შემცირებას ფულადი კეთილდღეობის ზრდასთან ერთად, მაგრამ ბოლო დროის კვლევები ცხადყოფენ, რომ ვიეტნამში, ლაოსსა და, განსაკუთრებით, ჩინეთში ხელისუფლებები პირიქით, უფრო ძალადობრივ პოლიტიკას აწარმოებენ.

მეტიც, სამივე ქვეყანაში რეფორმების პერიოდში უთანასწორობის დონე გაიზარდა. ჩინეთში 2010-15 წლებში ე.წ. ჯინის [რედ. ჯინის ინდექსი ყველაზე მეტად ცნობილია, როგორც პოპულაციის შემოსავლებისა და კეთილდღეობის უთანაბრობის საზომი] საშუალო კოეფიციენტი შეადგენდა 42.2-ს, რაც იყო აშშ-ზე ცოტაოდენ მეტი. გასათვალისწინებელია, რომ ამერიკაში დაფიქსირებულია უთანასწორობის ყველაზე მაღალი მაჩვენებელი ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციის (OECD) წევრ ქვეყნებს შორის. ვიეტნამსა და ლაოსში ამ მხრივ ვითარება უკეთესია, მაგრამ მაინც საჭიროებს გამოსწორებას. სამივე სახელმწიფოს ელიტებმა მოახდინეს წარმოუდგენელი სიმდიდრის და ძალაუფლების დაგროვება. დამატებით, სახეზეა დიდი უფსკრული ეთნიკურ უმრავლესობასა და უმცირესობებს შორის; ბოლონი სამივე სახელმწიფოს მიერ აღრიცხულ სიღარიბის სტატისტიკას მნიშვნელოვნად ავსებენ.

განსხვავებული და სრულფასოვანი მოდელი?

‘’სოციალისტური საბაზრო ეკონომიკა’’ არის განვითარების განსხვავებული მოდელი, რადგან იგი წარმოადგენს კომუნისტური რეჟიმების მიერ დანერგილ საბაზრო რეფორმებს. ჩინეთს, ვიეტნამსა და ლაოსს აქვთ საერთო საბჭოთა მემკვიდრეობა გეგმიური ეკონომიკის, სოფლის მეურნეობის კოლექტივიზაციისა და სახელწმიფო საკუთრებაში მყოფი კომპანიების სახით.

სამივე ქვეყანამ დანერგეს საბაზრო რეფორმები 1980-იან წლებში, ჩინეთში ‘’გაიგე კაიფანგ’’ (ინგ. Gaige kaifang) (‘რეფორმა და გახსნილობა’, 1978/79), ვიეტნამში ‘’დოი მოი’’ (ინგ. Doi moi) (‘განახლება’, 1986) და ლაოსში ‘’ჩინ თანაკაან მაინ’’ (ინგ. Chin Thanakaan Mai) (‘ახალი აზროვნება~ ან ‘ახალი ეკონომიკური მექანიზმები’, 1986). ეს მიდგომები განიხილებიან ეკონომიკური ცვლილებების ოფიციალურ ათვლის წერტილებად.

სახელმწიფოს დღემდე წამყვანი როლი უკავია სამივე ქვეყანაში. დიდი და პოლიტიკურად მხარდაჭერილი სახელმწიფო საკუთრებაში მყოფი კორპორაციები განასახიერებენ სოციალისტურ მემკვიდრეობას, თუმცა მათი ზეგავლენა დაკნინდა. ბევრი ადარებს სოციალისტურ საბაზრო ეკონომიკას, განსაკუთრებით ჩინეთსა და ვიეტნამში, აზიურ განვითარებადი კონცეფციის მიმდევარ სახელმწოფოებთან (ინგ. Asian developmental states – რედ. იგულისხმება სახელმწიფოები, რომლებშიც ხელისუფლება აქტიურად არის ჩართული ეკონომიკაში, მათ შორის რეგულაციების დანერგვის კუთხით). საინტერესოა, რომ ზოგიერთმა დაინახა სამივე ქვეყანაში ნეოლიბერალიზაციის პროცესები, სხვებმა კი ეს კომუნისტური რეჟიმები ნეოლიბერალურადაც კი მონათლეს. მიგვაჩნია, რომ უფრო მართებული იქნება თუ განვიხილავთ ამ რეჟიმების მიერ წარმოებულ განვითარების სტრატეგიას, როგორც ნაერთს ნეოლიბერალიზმისა (ინგ. (neo)liberal) და სტატიზმისა (ინგ. statist); განვითარებადი სახელმწიფოს (ინგ. developmental state) კონცეფციის მომხრეებისთვის, ისინი ეკონომიკური გაგებით ზედმეტად სტატისტურები (ინგ. statist) არიან ნეოლიბერალიზმისთვის და ზედმეტად ლიბერალურები საკუთარ რიგებში ჩასარიცხად.

რა შეიძლება ითქვას სოციალურ პოლიტიკაზე? წესისამებრ, პასუხი შერეული და არაერთგვაროვანია. ერთის მხრივ, სოციალისტური იდეალები ჩანს უადგილო საჯარო სერვისების პრივატიზაციისა და უთანასწორობის ზრდის ფონზე. თუმცა, სხვა მსგავს ქვეყნებთან შედარებით ამ სამ სახელმწიფოში განვითარების არჩეული მოდელი უფრო ინკლუზიურია ანუ უკეთესად არის გააზრებული და გავრცელებული მოსახლეობაში.

აღსანიშნია, რომ ამ განვითარების მოდელს აქვს მკაფიოდ ურბანული სახე. გლეხური წარმომავლობის და სამივე სახელმწიფოში მოსახლეობის უდიდესი ნაწილის სოფლად ყოფნის მიუხედავად^[2], კომუნისტური რეჟიმებისთვის ”თანამედროვე და ცივილიზებული” საზოგადოებები მაინც უფრო აღქმულია ურბანულ ჩარჩოში. შეიძლება ვამტკიცოთ, რომ თანამედროვე ჩინეთში, ვიეტნამსა და ლაოსში ”ახალი სოციალისტი ადამიანი”-ს (ინგ. ‘new socialist man’) ხედვა შეიცვალა; ახლა იგი წარმოადგენს ქალაქელს, საშუალო კლასის  ”სოციალისტ მომხმარებელს” (ინგ. ‘socialist consumer’).

იმის და მიუხედავად, რომ ”სოციალისტური საბაზრო ეკონომიკა” ცალკე მოდელია, იგი არ არის ბოლომდე სრულფასოვანი, რადგან აქვს განსხვავებები სამივე ზემოთ მოყვანილ სახელმწიფოში. მაგალითად, ჩინეთმა, ვიეტნამმა და ლაოსმა საბაზრო ეკონომიკაზე დაგვიანებული გადასვლის შესაძლებლობა განსხვავებულად გამოიყენეს. ჩინეთმა შეძლო დიდი საგარეო ინვესტიციების მოზიდვა, განსაკუთრებით, საკუთარი საექსპორტო ინდუსტრიის სექტორში; ამასთანავე, მოხერხდა შიდა ინდუსტრიის განვითარებაც და ახლა ქვეყანა გადადის მაღალ ტექნოლოგიებზე. თავის მხრივ, ვიეტნამმა განიცადა „შეფერხებითი გარდასვლა“ (ინგ. ‘stalled transition’) ანუ ძირითადად შეძლო  პირდაპირ საგარეო ინვესტიციებზე და მუშა-ხელზე ორიენტირებული ინდუსტრიული სექტორის განვითარება, რომელიც მნიშვნელოვნად არის დამოკიდებული ქვეყნის გარეთ წარმოებულ ტექნოლოგიებზე. ლაოსი კი სრულად ამოვარდნილია ამ სურათიდან. იგი დღემდე ძირითადად აგრარული სახელმწიფოა და კონცენტრირებულია რესურსების ექსპორტზე რაიმე მნიშვნელოვანი ინდუსტრიული განვითარების გარეშე.

სამაგალითო მოდელი?

მას შემდეგ, რაც სი ძინპინმა 2017 წელს მე-19 პარტიულ ყრილობაზე განაცხადა, რომ ჩინეთი მზად არის სხვებისთვის წარდგეს სამაგალითო ქვეყნად, დროა უფრო კარგად და სიღრმისეულად გავაანალიზოთ სოციალისტური საბაზრო ეკონომიკის წყობა. 2007-2009 წლებში გლობალური ფინანსური კრიზისისას პეკინი არ შედიოდა კამათში თემაზე თუ რომელი მოდელი იყო უფრო მდგრადი და განვითარებაზე ორიენტირებული – ჩინური თუ ე.წ. საბაზრო-ლიბერალური ვაშინგტონის კონსენსუსი. სი ძინპინის მმართველობა ნაკლებად ზომიერია/თავშეკავებულია. მას არაერთხელ განუცხადებია, რომ სხვა განვითარებად სახელმწიფოებს შეუძლიათ ჩინეთის ზრდის მოდელის გამოყენება. სამყარო ახალი სამაგალითო მოდელების აქტიურ ძიებაშია და საინტერესოა, თუ რამდენად შესაძლებელია აზიურმა ”სოციალისტურმა საბაზრო ეკონომიკებმა” რეალური ალტერნატივა შესთავაზონ სხვა განვითარებად სახელმწიფოებს? თუ ჩინეთი მართლაც მზად არის ახლა ჩადოს ფული და რესურსები საკუთარი განვითარების მოდელის ექსპორტში სამხრეთ-სამხრეთის დიალოგის  ფარგლებში (ინგ. south-south dialogue), მაშინ სოციალისტურ საბაზრო ეკონომიკურ მოდელს უნდა სრული სერიოზულობით მივუდგეთ.

ეს მოდელი სხვა ქვეყნებისთვის წამოადგენს კარგ „სამაგიდო წიგნს“ მისი განსხვავებული მახასიათებლების და ჩინეთში, ვიეტნამსა და ლაოსში სხვადასხვა ვარიანტების არსებობის გამო. უნდა აღინიშნოს, სოციალისტური საბაზრო ეკონომიკა არ არის სხვაგან მარტივად გადასატანი და დასანერგი მოდელი. მეტიც, სოციალისტური საბაზრო ეკონომიკა არის უნიკალური ისტორიული პერიოდის შედეგები, როდესაც კომუნისტური სახელმწიფოები ცივი ომის ზეგავლენას განიცდიდნენ, ეწყობოდნენ გლობალიზაციის პროცესებს და ვაჭრობისა და ფინანსური ნაკადების ლიბერალიზაციას. ამის და მიუხედავად, ჩინეთი, ვიეტნამი და ლაოსი ნათელი მაგალითები არიან იმ ზრდის პოტენციალის, რომელიც გააჩნიათ გლობალური და რეგიონალური ეკონომიკების ინტეგრაციას და სახელმწიფოს მიერ განვითარებაზე ორიენტირებულ პრაგმატულ რეფორმებს. რა თქმა უნდა, ამ ყველაფერს გააჩნია ადამიანური და გარემოს დაცვითი დანაკარგები, რაც თან ახლავს კაპიტალისტური წარმოების სისტემებს და ავტორიტარულ ლენინიზმს.

იო ინგე ბეკკევოლდი არის უსაფრთხოების კვლევის ნორვეგიული ინსტიტუტის უფროსი მრჩეველი და ყოფილი დიპლომატი ნაშრომებით ჩინეთსა და ვიეტნამზე.

არვე ჰანსენი არის პოსტ-დოქტორანტი განვითარებისა და გარემოს დაცვის ცენტრში, ოსლოს უნივერსიტეტი.

კრისტინ ნორდჰაუგი არის განვითარების კვლევების პროფესორი საერთაშორისო კვლევებისა და ინტერპრეტირების დეპარტამენტში, ოსლო მეტროპოლიტან უნივერსიტეტი.

შენიშვნები:

1. გამოთვლილია data.worldbank.org-ზე დაყრდნობით. ეკვატორულ გვინეას ჰქონდა საშუალო ზრდის უმაღლესი მაჩვენებელი – 13%, შემდეგი იყო ბოსნია და ჰერცეგოვინა – 8.4%, ხოლო მეოთხე ადგილი დაიკავა მიანმამ (ბირმამ) – 7.4%.
2. მსოფლიო ბანკის მონაცემების თანახმად, 2019 წელს სოფლად მცხოვრები ადამიანების წილი შეადგენდა ჩინეთის მთლიანი მოსახლეობის 39.7%-ს, ვიეტნამის – 63.3%-ს და ლაოსის – 64.3%-ს.

პირველადი წყარო:

https://developingeconomics.org/2021/01/11/the-socialist-market-economy-in-china-vietnam-and-laos-a-development-model-to-embrace/

ირაკლი ღარიბაშვილი: ბაზრის ”უხილავი ხელი” მითია

პრემიერ-მინისტრობის კანდიდატმა, ირაკლი ღარიბაშვილმა 22 თებერვალს, პარლამენტში, დეპუტატების წინაშე გამოსვლისას განაცხადა, რომ სახელმწიფო ეკონომიკაში აქტიურად უნდა ჩაერიოს და ეკონომიკის განვითარება ე.წ. ”უხილავ ხელზე” არ უნდა იყოს მინდობილი. მანვე დასძინა, რომ თვითდინებით ევროპის ქვეყნები და ამერიკა არ განვითარებულან.

“მოდით, პირდაპირ ვთქვათ, რომ ერთ წრეზე ვტრიალებთ უკვე 30 წელია. მე ვახსენე სიტყვა გარღვევა და ამ გარღვევას ჯერ კიდევ ვერ მივაღწიეთ. ჩვენ არაერთი ფასადური განახლების, ფასადური რეფორმების მომსწრენი გავხდით წინა ხელისუფლების დროს და ის დესტაბილიზაციის მცდელობები, რაც დღეს ქვეყანაში მიმდინარეობს, რა თქმა უნდა, არის მიზანმიმართული ქმედება ჩვენი სახელმწიფოს დასუსტების მიზნით. ვფიქრობ, რომ სწორედ ფასადური მითები უნდა დავანგრიოთ, რომლებიც ათწლეულებია აფერხებს ჩვენი ქვეყნის განვითარებას.”

”შეიძლება ითქვას, რომ ასეთი მითია სუსტი, მცირე სახელმწიფოს იდეა, რომელიც გულისხმობს, რომ სახელმწიფო რაც შეიძლება ნაკლებად შეიძლება ჩაერიოს ეკონომიკაში და მაშინ ბაზრის ”უხილავი ხელი” თავისით დაარეგულირებს ყველაფერს. ვგულისხმობ იმ კონტექსტს, რომელიც ქვეყანაში და მსოფლიოში დღეს არის შექმნილი. ვფიქრობ, რომ პროცესების თვითდინებაზე მიშვებით განვითარების პრეცედენტი ისტორიამ არ იცის. არც ევროპა და არც ამერიკა ამ გზით არ განვითარებულა”

– განაცხადა ირაკლი ღარიბაშვილმა.

ჩვენ ამ თემაზე არაერთი პუბლიკაცია და მასალა გამოგვიქვეყნებია, ამიტომ მოხარული ვართ რომ პრემიერ-მინისტრობის კანდიდატმა მსგავსი განცხადება გააკეთა. ქვემოთ, შეგიძლიათ იხილოთ რამდენიმე მათგანი.

ჯონ ნეში ადამ სმიტის წინააღმდეგ

➣ვინ ქმნის ღირებულებას და სიმდიდრეს ეკონომიკაში? ⇲მარიანა მაცუკატო

ჰა ჯუნ-ჩანგი – განვითარების ეკონომიკა ლიბერალური ბოდვების წინააღმდეგ

ერიკ რეინერტი: ”ნუ აკეთებთ იმას, რასაც ამერიკელები გეუბნებიან, გააკეთეთ ის, რასაც ამერიკელები აკეთებდნენ”

მაგრამ მთავარი ისაა, რომ ეს ლაპარაკი ლაპარაკად არ დარჩეს, როგორც ხმა მღაღადებლისა უდაბნოსა შინა. საჭიროა ქმედითი ნაბიჯები, სისტემური მიდგომა, თავისუფალი ვაჭრობის ხელშკერულებების გადახედვა, ეკონომიკური განვითარების კონცეპტუალური გეგმის შემუშავება, კონსტიტუციაში არსებული 94-ე მუხლის გარშემო ფართო დისკუსია, რომელიც რეალურად მთავრობას დამოუკიდებელი ეკონომიკური პოლიტიკის წარმართვის საშუალებას არ აძლევს.

გლობალიზაციის მთავარი ბენეფიციარები ინდუსტრიული ქვეყნები არიან

ბერტელსმანის ფონდის კვლევის თანახმად ინდუსტრიული ქვეყნების მაცხოვრებლები ყველაზე მეტად ხეირობენ გლობალიზაციისგან.

ყოველწლიური ანგარიში ფონდმა 2018 წლის 8 ივნისს წარადგინა.

ამ კვლევის თანახმად გერმანია მსოფლიოში მე-6 ადგილზე იმყოფება იმ პოზიტიური იმპულისის მიხედვით, რაც გლობალიზაციას მოაქვს. პირველი ხუთეული შემდეგნაირად გამოუიყურება: შვეიცარია, იაპონია, ფინეთი, ირლანდია, ისრაელი. აი მაგალითად ინდოეთის და ჩინეთის მოსახლეობა კი უპირატესად გლობალიზაციის ნეგატიურ შედეგებს აწყდება და იმ სიის ბოლოში არიან, რომელიც 42 ინდუსტრიული და განვითარებადი ქვეყნისგან შედგება. რუსეთი, რომელმაც 39-ე ადგილი დაიკავა ასევე რეიტინგის აუტსაიდერთა რიგებში იმყოფება.

რუსეთი, ჩინეთი და ინდოეთი რეიტინგის ბოლოში

გერმანიის მშპ (ინფლაციის გათვალისწინებით) გლობალიზაციის წყალობით იზრდებოდა, 1990-2016 წლებში მშპ ერთ სულ მოსახლეზე წელიწადში 1150 €-თი იმატებდა. შვეიცარიაში 1900 €-თი, ხოლო რუსეთში ეს მაჩვენებელი 116€-ს ტოლია. ჩინეთში და ინდოეთში ანალოგიური მაჩვენებელი 79€ და 22€-თი იზრდებოდა წლიურად ერთ სულ მოსახლეზე.

აშშ-ის საშუალო მაჩვენებლები აქვს

ამ პერიოდის განმავლობაში აშშ-ში მშპ 445€-თი იზრდებოდა ერთ სულ მოსახლეზე, რამაც აშშ-ის ამ რეიტინგის შუაში მიაკუთვნა ადგილი. აშშ-ში გლობალიზაციის მაღალი ხარისხით დაიწყეს, მაგრამ 1990 წლის შემდეგ პრაქტიკულად არ ანვითარებდნენ საერთაშორისო ეკონომიკურ კონტაქტებს, რაც აისახა მშპ-ის ზრდის მაჩვენებელზე.

სხვათაშორის აშშ-სა და ევროკავშირს შორის ეკონომიკური ურთიერთობები ბოლო ათწლეულობის განმავლობაში ყველაზე საგანგაშო კრიზისის ფაზაში იმყოფება. 2018 წლის მაისში ევროკავშირმა მსოფლიოს სავაჭრო ორგანიზაციას (WTO) მიაწოდა საპასუხო საბაჟო გადასახადების სია, რაც დაწესდება აშშ-ის მხრიდან ანალოგიურ ნაბიჯზე რკინის და ალუმინის ნაწარმისთვის.

საბაჭო გადასახადის ოდენობა 2.8€ მლრდ.-ს შეადგენს. პროდუქტების სია, რომლებზეც ეს საბაჟო გადასახადი ვრცელდება რამდენიმე ათეული დასახელების პროდუქტს მოიცავს, მათ შორის სოფლის მეურნეობის პროდუქციას (სიმინდი, ბრინჯი, შტოში), კვების პროდუქტები (ფორთოხლის წვენი, არაქისის კარაქი), ვისკი, თამბაქოს ნაწარმი, კომეტიკა, ტანსაცმელი, მეტალურგიული წარმოების პროდუქცია, კატერები, იახტები და ა.შ. მათზე 25%-იანი საბაჭო გადასახადი იქნება დაწესებული.

2020 წელს ევროკავშირმა ამერიკულ პროდუქტებზე ახალი ტარიფების დაწესება გადაწყვიტა საკუთარი ეკონომიკური ინტერესების დასაცავად.

➣ვინ ქმნის ღირებულებას და სიმდიდრეს ეკონომიკაში? ⇲მარიანა მაცუკატო

წარმოდგიდგენთ იტალიური წარმოშობის ცნობილი ამერიკელი ეკონომისტის, ბრიტანეთის სასექსის უნივერსიტეტის ეკონომიკის პროფესორის, თანამედროვეობის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი მოაზროვნის, მარიანა მაცუკატოს პუბლიკაციის თარგმანს, რომელიც  Project Syndicate-ზე გამოქვეყნდა.

2008 წლის მსოფლიოს გლობალური ფინანსური კრიზისის შემდეგ გაჩნდა ერთგვარი შეთანხმება, რომ სახელმწიფო სექტორი ვალდებულია აქტიურად ჩაერიოს ეკონომიკაში და გადაარჩინოს სისტემურად მნიშვნელოვანი ბანკები და ასევე მოახდინოს ეკონომიკური ზრდის სტიმულირება. მაგრამ ამ კონსენსუსს დიდხანს არ უარსებია. მალევე სახელმწიფო სექტორის ეკონომიკური ჩარევის აქტიური დისკრედიცაცია მოხდა ნეოლიბერალების მხრიდან და უფრო მეტიც, ზოგიერთი დაქირავებული ექსპერტის მხრიდან სახელმწიფო ჩარევა მიჩნეულ იქნა კრიზისების გამომწვევ ერთ-ერთ მთავარ მიზეზად. როგორც შემდგომში გაირკვა ეს ძალიან დიდი შეცდომა და ერთგვარი პარაზიტობა იყო.

მარიანა მაცუკატო

კერძოდ, ევროპული ქვეყნების მთავრობები სერიოზული კრიტიკის ობიექტები გახდნენ მაღალი სახელმწიფო ვალის გამო, თუმცა ბევრს დაავიწყდა, რომ ფინანსური კოლაპსის მთავარი მიზეზი იყო კერძო ვალი და არა სახელმწიფო. სწორედ აღნიშნული წნეხის გამო, რაც პირველ რიგში წამყვანი დასავლური ინსტიტუტების მიერ მომდინარეობდა (ევროკავშირი, მსოფლიო ბანკი და ა.შ.) უამრავი ქვეყნის მთავრობას მოუწია ქამრების შემოჭერის პოლიტიკის გატარება (სახელმწიფო ხარჯების შემცირების პოლიტიკა) ეკონომიკური ზრდის სტიმულირების მაგივრად. ამავდროულად მოსალოდნელი იყო, რომ სხვადასხვა მთავრობები ფინანსურ სექტორში რეფორმების გატარებას დაიწყებდნენ, რაც ინვესტიციების და მრეწველობის გამოცოცხლებასთან ერთად კონკურენტუნარიანობის ასამაღლებლად იქნებოდა მიმართული.

ეკონომიკური ზრდა გამართულად ფუნქციონირებად ფინანსურ სექტორს საჭიროებს, რომელიც მოკლევადიანი ინვესტიციების მაგივრად გრძელვადიანი ინვესტიციების წახალისებას ახდენს. მაგრამ ევროპაში ფინანსურ ტრანსაქციებზე გადასახადი მხოლოდ 2016 წელს დაწესდა. ”მომთმენი კაპიტალის” [Patient capital – კაპიტალი, რომელიც გრძელვადიან ინვესტიციაზეა გათვლილი და არა სწრაფი მოგების მიღებაზეა ორიენტირებული] მოცულობა არაადეკვატურად მცირეა თითქმის ყველა ქვეყანაში. შედეგად, ფული რომლის ჩაშვებაც ხდება ეკონომიკაში მონატარული პოლიტიკის შერბილების შედეგად ისევ ბანკების ხელში ხვდება. 

ეკონომიკაში მოკლევადიანი აზროვნების დომინირება გვევლინება, როგორც სახელმწიფოს ეკონომიკური როლის სრული ვერ გაგების შედეგი. დღესდღეობით მხვილი ბიზნესის, მათ მიერ დაქირავებული ფსევდო ექსპერტების და ლიბერალური ელიტების მიერ მიზანმიმართულად ხდება სახელმწიფოს როლის დისკრედიტაცია.

თუმცა ეკონომიკური ისტორია აბსოლუტურად სხვა აზრზეა: ყველა მსხვილი ტექნოლოგიური რევოლუცია, იქნებოდა ეს მედიცინა, კომპიუტერები თუ ენერგეტიკა მხოლოდ და მხოლოდ მაშინ გახდა შესაძლებელი, როდესაც სახელმწიფო პირველი ინსტანციის ინვესტორის როლში მოგვევლინა.

ამ ყველაფრის მიუხედავად, მეინსტრიმული მედია და მერკანტილურად დაინტერესებული სხვა სუბიექტბი ინოვაციურ სფეროებში მოღვაწე კერძო კომპანიების განდიდებით არიან დაკავებულები მხოლოდ. ავიღოთ ილონ მასკის მაგალითი, რომელმაც $5 მლრდ. დოლარის სუბსიდია მიიღო აშშ-ის მთავრობისგან, რის გარეშეც წარმატების მიღწევა ალბათ ძალიან გაუჭირდებოდა. მაგრამ ეს ყველაფერი არაა, მასკის კომპანიები – SpaceX და Tesla იმ ფუნდამენტზე შეიქმნა, რასაც NASA-ს და აშშ-ის ენერგეტიკის სამინისტროს მიერ იყო ჩაყრილი.

ჩვენი ეკონომიკის გამოცოცხლების ერთადერთი მეთოდი სახელმწიფო სექტორისადმი დაბრუნება და მისი როგორც საკვანძო როლის განსაზღვრაა სტრატეგიული, გრძელვადიანი და კონცეპტუალური ინვესტიციის პროცესში. ამისთვის კი საჭიროა იმ მცდარი წარმოდგენების და მითების გამოაშკარავება იმის შესახებ თუ როგორც იქმნება ღირებულება და სიმდიდრე.

პოპულარული მოსაზრების თანამხად, რასაც მეინსტრიმული მედია, სხვადასხვა პირადი ინტერესის მქონე პოლიტიკოსები და მსხვილი ბიზნესის მიერ დაქირავებული ეკონომისტები და ექსპერტები აჟღერებენ სახელმწიფო მხოლოდ ეხმარება სიმდიდრის შექმნაში კერძო სუბიექტებს და შემდგომში შექმნილი სიმდიდრის გადანაწილებას ახდენს, მაგრამ თვითონ არანაირად არ ქმნის ამ სიმდიდრეს. ხოლო ბიზნესმენები და მეწარმეები, პირიქით პროდუქტიულ მოთამაშეებად ითვლებიან ეკონომიკაში. ამ იდეებს ზოგიერთი ზრდადი უთანასწორობის გასამართლებლად იყენებს. იქედან გამომდინარე რომ ბიზნეს აქტივობა ქმნის სიმდიდრეს, ანუ სამუშაო ადგილებს, მისი მფლობელები უფრო მაღალ შემოსავლებს იმსახურებენ. მსგავს წარმოდგენას მოაქვს ასევე პატენტების ბოროტად გამოყენების მცდელობა, რომლებიც ბოლო რამდენიმე წლის განმავლობაში ინოვაციების ბლოკირებას ახდენენ და არა სტიმულირებას: სასამართლოები, რომლებიც საპატენტო სისტემას ადგენენ, პატენტის გამოყენების უფლებას საკმაოდ ფართო ასპარეზზე იძლევიან, კვლევის ინსტრუმენტების და არა უბრალოდ საბოლოო პროდუქციის პრივატიზების მეშვოებით. 

მსგავსი მოსაზრებები მართებული რომ ყოფილიყო, საგადასახადო სტიმულები ბიზნესის მიერ ინვესტიციის ზრდას შეუწყობდა ხელს. მაგრამ ამის მაგივრად აღნიშნულ სტიმულებს (მაგალითად 2017 წლის დეკემბერში აშშ-ში კორპორაციების მოგების გადასახადი შემცირდა) სახელმწიფო შემოსავლების შემცირება და კომპანიების რეკორდულად მაღალი მოგება მოაქვთ, რომლებიც კერძო ინვესტიციებს დიდად არ ზრდიან.

ეს გასაკვირი სულაც არაა. ჯერ კიდევ 2011 წელს ცნობილმა ბიზნესმენმა უორენ ბაფეტმა აღნიშნა, რომ მოგებაზე გადასახადები ხელს არ უშლის ინვესტორების მიერ ინვესტიციების განხორცილებას და სამუშაო ადგილების შექმნას.

“ასე მაგალითად 1980-2000 წლებში, მაშინ როდესაც მოგებაზე საკმაოდ მაღალი გადასახადები მოქმედებდა 40 მილიონი დამატებითი სამუშაო ადგლი შეიქმნა. იცით რა მოხდა ამის შემდეგ?  გადასახადების განაკვეთები შემცირდა, მაგრამ უფრო მეტად შემცირდა ახალი სამუშაო ადგილების შექმნის ტემპი” – აღნიშნავს ბაფეტი.

მგავსი გამოცდილება ეწინააღმდეგება იმ ეკონომიკურ მრწამსს, რომელიც ეკონომიკურ მეცნიერებაში მარჟინალური რევოლუციის დროს დაინერგა, როდესაც კლასიკური შრომის ღირებულების თეორია თანამედროვე სუბიექტური ღირებულების თეორიით ჩანაცვლდა. მოკლედ რომ ვთქვათ, ჩვენ გვჯერა რომ იქამდე, სანამ ორგანიზაციას და საქმიანობს გააჩნია ფასი, ისინი ქმნიან ღირებულებას.

ეს ყველაფერი ერთგვარად უთანასწორობის იდეის ნორმალიზების ახდენს: ისინი, ვინც ბევრს გამოიმუშავებენ დიდ ღირებულებას ქმნიან. სწორედ ამიტომ Goldman Sachs-ის გენდირექტორ, ლოიდ ბლანკფეინს თავხედობა ეყო 2009 წელს გამოეცხადებინა (ფინანსური კრიზისიდან სულ რაღაც 1 წელში, რომლის დადგომასაც სხვათაშორის მისმა ბანკმა შეუწყო ხელი) რომ მისი თანამშრომლები ”ერთ-ერთი ყველაზე პროდუქტიულები” არიან მსოფლიოში. სწორედ ამიტომაც ახერხებენ ფარმაცევტული კომპანიები დაუსჯელეად გამოიყენონ ”სუბიექტური ღირებულების თეორია” ფასწარმოქმნისას და წამლებზე ასტრონომიული ფასები ”გააპრავონ”, თუმცა აშშ-ის მთავრობა ყოველწლიურად $32 მლრდ.-ს ხარჯავს მაღალი რისკის მქონე კვლევებზე, რომელთან დახმარებითაც იქმენა ეს მედიკამენტები.

როდესაც ღირებულება განისაზღვრება არა კონკრეტული მაჩვენებლებით, არამედ მოთხოვნის და მიწოდების საბაზრო მექანიზმებით, მაშინ ის სრულიად სუბიექტური ხდება, ხოლო რენტას (გამოუმუშავებელი შემოსავლი) ურევენ მოგებაში (გამომუშავებული შემოსავალი); უთანასწორობა იზრდება; რეალურ ეკონომიკაში ინვესტიციის მოცულობა მცირდება. როცა მცდარი იდეოლოგიური წარმოდგენები იმის შესახებ თუ როგორ იქმნება ღირებულება ეკონომიკაში პოლიტიკურ გადაწყვეტილებებზე ზეგავლენას ახდენენ, შედეგად ვიღებთ იმას რომ სისტემა უნებლიედ მოკლევადიან სტიმულებს ახალისებს და არა ინოვაციურ საქმიანობას.

გლობალური კრიზისიდან 10 წლის შემდეგ კვლავ აქტუალურია ეკონომიკის გახანგრძლივებული სისუსტის ლიკვიდაციის საჭიროება. ეს პირველ რიგში ნიშნავს იმას რომ უნდა ვაღიაროთ შემდეგი: ღირებულება იქმნება კოლექტიურად – ბიზნესის, მუშაკების და სახელმწიფოს სტრატეგიული ინსტიტუტების მიერ და აგრეთვე სამოქალაქო საზოგადოების ორგანიზაცების დახმარებით. ამ სხვადასხვა მოთამაშეების ურთიერთქმედებაზე დამოკიდებული არა მხოლოდ ეკონომიკის ზრდის ტემპი, არამედ აგრეთვე ისიც თუ რამდენად ინოვაციური, ინკლუზიური და მდგრადი იქნება ეს ზრდა. მხოლოდ იმ შემთხვევაში თუ ვაღიარებთ რომ სახელმწიფო აქტიურად უნდა იყოს დაკავებული ბაზრების ფორმირებით და არა მხოლოდ შეცდომები აღმოფხვრით, შესაძლებელი გახდა კრიზისი საბოლოო დაძლევა.

დევიდ კორტენი – ადამიანზე ორიენტირებული განვითარება

დეივიდ კორტენი განვითარების სფეროს პროგრამებს ახორციელებდა ფილიპინებზე ფორდის ფონდთან თანამშრომლობის ფარგლებში. შემდეგ მან თავისი საქმიანობა ამერიკის განვითარების სააგენტოში (USAID) გააგრძელა, ხოლო ამჟამად გლობალიზაციის წამყვანი კრიტიკოსია. მან მნიშვნელოვანი ნაშრომი შექმნა სახელწოდებით „21-ე საუკუნეში შებიჯება“, რომელიც 1990-იან წლებში განვითარების თეორიის შემუშავების საკითხებს ეძღვნება. კორტენმა ადამიანებზე ორიენტირებული განვითარება ეკონომიკის ზრდაზე ორიენტირებულ განვითარებას შეადარა, რომელსაც ბევრი დასავლური მთავრობა უჭერს მხარს (იხილეთ დიაგრამა).

ეკონომიკის ზრდაზე ორიენტირებული განვითარება	ადამიანებზე ორიენტირებული განვითარება
მატერიალური საგნების მოხმარება	ადამიანთა კეთილდღეობა
შეძლებულთა საჭიროებები	ღარიბების საჭიროებები
ბიზნესი ან კორპორაცია	ოჯახი
კონკურენცია	თემები და საზოგადოება
ექსპორტიორები	ადგილობრივი ბაზრები
გარეშე მფლობელი (არ ცხოვრობს იქ, სადაც მისი აქტივებია)	ადგილობრივი მფლობელი
სესხები და ვალები	დაზოგვა და განაწილება
სპეციალიზაცია	დივერსიფიკაცია
ერთმანეთზე დამოკიდებულება	საკუთარ თავზე დაყრდნობა
გარემოსდაცვითი ხარჯების ექსტერნალიზაცია	გარემოსდაცვითი ხარჯების ინტერნალიზაცია
კაპიტალისა და მომსახურებების თავისუფალი ნაკადები	ინფორმაციის ნაკადები

განვითარების ორი კონცეფცია

კორტენის აზრით, 21-ე საუკუნის ბოლოსთვის სამყარო დაიტანჯება კრიზისისაგან, რომელსაც სამი განზომილება ექნება: სიღარიბე, გარემოს განადგურება და სოციალური გათიშულობა (დისინტეგრაცია) (1990, 114). მან განვითარება აღწერა, როგორც

„პროცესი, რომლის მეშვეობითაც საზოგადოების წევრები პირად და ინსტიტუციურ შესაძლებლობებს ავითარებენ რესურსების მობილიზაციისა და მართვის მიზნით, რათა უწყვეტად/მდგრადად აწარმოონ პროდუქცია და სამართლიანად გაანაწილონ იგი, რის შედეგადაც საბოლოოდ მათი ცხოვრების დონე შესაბამისობაში იქნება მათ მისწრაფებებსა და საჭიროებებთან“ (1990, 67).

კორტენის საკვანძო ტერმინებია „პროცესი“, „შესაძლებლობები“, „უწყვეტი“/„მდგრადი და სამართლიანი“ და „საკუთარ მისწრაფებებსა და საჭიროებებთან შესაბამისობა“. განვითარება არ არის რაღაც წერტილი ან ნიშნული, რომელსაც საბოლოოდ მივაღწევთ. მას არ გააჩნია დასასრული, ის უწყვეტი პროცესია. ეს პროცესი, კორტენის შესაბამისად, სამი ძირითადი პრინციპით უნდა ხელმძღვანელობდეს. ესენია: უწყვეტობა/მდგრადობა, სამართლიანობა და ინკლუზია.

„მდგრადობას“ კორტენი მოიაზრებს, როგორც განვითარებას, რომელიც ბუნებისა და რესურსების მდგრადობის მიღწევას ისახავს მიზნად. „სამართლიანობა და ინკლუზია“, კორტენის აზრით, დაგვეხმარება სოციალური დეზინტეგრაციისა და უფლებამოსილების შეზღუდვის აღმოფხვრაში, რომელიც თან ახლავს სიღარიბეს და მთავრობებისა და სოციალური სისტემების მიკერძოებულობას იწვევს შეძლებულების სასარგებლოდ, რომლებიც, იმავდროულად, ყველაზე მსხვილი მომხმარებლები არიან.

ტერმინში „საკუთარ მისწრაფებებსა და საჭიროებებთან შესაბამისობა“ კორტენი გულისხმობს, რომ ადამიანებმა თავად უნდა გადაწყვიტონ, თუ რისი გაუმჯობესება ესაჭიროებათ და როგორ უნდა მივაღწიოთ გაუმჯობესებას. განვითარების პროგრამა არ უნდა შემუშავდეს გარეშე ადამიანების მიერ.

კორტენის კიდევ ერთი დამსახურება ისაა, რომ მან ყურადღება გაამახვილა ფაქტზე, რომ განვითარების სააგენტოს უნდა ჰქონდეს გარკვეული ფილოსოფია, რომელიც სიღარიბის ხასიათსა და მიზეზებზე სააგენტოს თვალსაზრისს უნდა ასახავდეს. იგი მოუწოდებს სააგენტოებს, რომ საკუთარი ვარაუდები გამოხატონ სიღარიბესა და მის გამომწვევ მიზეზებზე და შემდეგ კრიტიკულად შეაფასონ ეს ვარაუდი საკუთარი გამოცდილების მისადაგებით. თეორიის უქონლობის პირობებში განვითარების სააგენტო გარდაუვლად გადაიქცევა დახმარების სააგენტოდ, რომელიც სიღარიბის ყველაზე უფრო ხილული და ხელშესახები სიმპტომების აღმოფხვრაზე იქნება ორიენტირებული. დახმარების სააგენტო, რომელიც თეორიის გარეშე მოქმედებს, საკმაოდ დიდი რისკის ქვეშ დგას, რადგანაც მან, თავისდა უნებურად, შესაძლოა, პირიქით, გააძლიეროს სწორედ ის ძალები, რომლებიც იწვევს ადამიანების სიღარიბეს, ტანჯვასა და უსამართლობას (1990, 113).

კორტენი ადგენს განვითარების ზომების ტიპოლოგიას, რომლის ყოველი კომპონენტი ასახავს სიღარიბის პრობლემის მოაზრებას (იხილეთ დიაგრამა 5-3). კორტენის პრობლემების განსაზღვრის ტიპოლოგია საგნების დეფიციტისა და უნარების უქონლობიდან და ინერტულობიდან გადადის სოციალური და კულტურული სისტემების არაეფექტურობასა და მობილიზაციის კონცეფციის უქონლობაზე. განვითარების ღონისძიებებიც შესაბამისად იცვლება და იგი ადამიანების გამოკვებიდან სისტემების უფლებამსილების გაზრდაზე, მდგრადი სოციალური სისტემების დანერგვასა და ადამიანების მობილიზაციაზეა ორიენტირებული. ზომების ეს ბოლო ორი წყება ფრიდმანის მიერ შემოთავაზებულ ზომებს ეხმიანება. კორტენი ამ ზომებს განვითარების სტრატეგიის ოთხ თაობას უწოდებს, რადგანაც ისინი სიმპტომებზე რეაგირებიდან (დახმარება) სიღარიბის გამომწვევი ძირითადი მიზეზების აღმოფხვრისკენ არიან მიმართული (მდგრადი განვითარება). განვითარების სააგენტოების უმეტესობა მუშაობას კორტენის მიერ აღწერილი პირველი დონიდან იწყებს და შემდეგ მეორე დონეზე, ანუ თემების

განვითარებასა და მდგრადი სისტემების დანერგვაზე, გადადის. კორტენი მოგვიწოდებს, მის მიერ შემოთავაზებულ მეოთხე დონეზე გადავიდეთ. მისი აზრით, ასე მიიღწევა ღარიბების ცხოვრების ტრანსფორმაცია.

 

განვითარების ზომების კორტენისეული ტიპოლოგია

განვითარების შესახებ კორტენის მოსაზრებებმა მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა ამ სფეროს ფორმირებაში. მისი ყველაზე მნიშვნელოვანი იდეაა განვითარება როგორც პროცესი და არა როგორც საბოლოო მიზანი ან დანიშნულების ადგილი. იგი სამართლიანი სოციალური სისტემებისა და მდგრადი ეკოლოგიის მნიშვნელობაზეც საუბრობს. რასაკვირველია, კორტენის მიერ შემოთავაზებულ ადამიანებზე ორიენტირებულ განვითარების მიდგომას აქვს სადავო ასპექტები, მაგრამ მისი შედარება ეკონომიკურ ზრდაზე ორიენტირებულ განვითარებასთან უაღრესად სასარგებლოა ამ უკანასკნელის სუსტი მხარეების გამოსავლენად, მით უფრო, რომ ეს მიდგომა ძალიან პოპულარულია და ბევრი მხარდამჭერი ჰყავს.

კორტენი განვითარების სულიერ ასპექტებსაც შეეხო და განვითარების პროცესებში რელიგიის მნიშვნელოვან როლზე მიგვითითა. მისი აზრით,

„ისეთი საკითხები, როგორებიცაა ძალაუფლებით სარგებლობა, ფასეულობები, სიყვარული, ძმობა, მშვიდობა და ადამიანების უნარი, იცხოვრონ ჰარმონიაში, რელიგიის ფუნდამენტური საკითხებია, რაც განვითარების პროცესებში ეკლესიისა და საზოგადოების მნიშვნელოვან როლზე მიუთითებს“ (1990, 168).

ჩარლზ ელიოტის მსგავსად (1987), კორტენი ამბობს, რომ „ადამიანის სული ისე უნდა გაძლიერდეს, რომ სიხარბე და ეგოიზმი ნაკლებად დომინანტური იყოს მასში“ (1990, 168). კორტენი ცდილობს, დაეხმაროს იმათ, ვინც განვითარებას ეკონომიკის ზრდაზე ორიენტირებულ მიდგომებში ხედავს, რათა მათ მისი აზრი გაიზიარონ. რანაირად შეიძლება ჩაუნერგო ადამიანებს ისეთი ფასეულობები, როგორებიცაა სამართლიანი გადანაწილება და მდგრადობა? იგი ასკვნის, რომ ფასეულობების ფორმირება, მათ შორის ძალაუფლების გადანაწილება, „ყველა რელიგიური მიმდინარეობის არსს წარმოადგენს“ (1990, 168). კორტენს ესმის, რომ ფასეულობების ჩანაცვლება არ არის ადვილი და ამ სფეროში რელიგიის როლს უსვამს ხაზს. იგი მიგვითითებს, რომ რელიგიური ინსტიტუტები ხშირად თავადაც სცოდავენ და ყოველთვის თავიანთი ნაქადაგევი ფასეულობების შესაბამისად არ იქცევიან, მაგრამ ისინი მაინც ყველაზე უფრო შესაფერისი კანდიდატები არიან მოცემულ სფეროში ტრანსფორმაციის მისაღწევად. კორტენი აღიარებს რელიგიური ორგანიზაციების როლს აღნიშნულ პროცესებში, თუმცა მიიჩნევს, რომ პროზელიტიზმი და სარწმუნოების შეცვლა მისასალმებელი არ არის. ისეთი შთაბეჭდილება იქმნება, რომ იგი რელიგიაზე დაფუძნებით ფასეულობების ფორმირების მხარდამჭერია, ოღონდ იმ პირობით, რომ ამას თან არ უნდა ახლდეს ადამიანების დარწმუნების მცდელობა, რომ საკუთარი რელიგიური მრწამსი შეიცვალონ.

კორტენი რამდენიმე შეკითხვას უპასუხოდ ტოვებს. იგი ზედმეტად ოპტიმისტია, როდესაც მოელის, რომ ცხოვრების დონის ამაღლებასთან ერთად ცხოვრების ერთნაირი ხარისხი მისაღები იქნება ყველა ადამიანისთვის, თუ ის თავად თემმა განსაზღვრა. ადგილობრივი მისწრაფებებისა და მოსაზრებების ფორმირება ადგილობრივი კულტურის, მრწამსისა და სოციალური სტრუქტურების ზეგავლენით ხდება. როგორც ჯაიკუმარ ქრისტიანმა განმარტა, ადგილობრივი მსოფლმხედველობის მიღება ყოველგვარი კრიტიკული შეფასების გარეშე ზოგჯერ სიღარიბის წყარო ხდება და არა ამ პრობლემის გადაჭრის გზა. დაბოლოს, კორტენის მეოთხე თაობის სტრატეგია მობილიზაციის შესაბამისი კონცეფციის არსებობას გულისხმობს, მაგრამ კორტენი არ გვპასუხობს ისეთ შეკითხვებზე, როგორებიცაა: ვისია ეს კონცეფცია? რა ხდის ამ კონცეფციას ადეკვატურს? საიდან ჩნდება ასეთი კონცეფცია?

კორტენის განვითარების ზომების ტიპოლოგია ძალიან ბევრ ასპექტს წარმოაჩენს, მაგრამ მას გარკვეული სახიფათო ასპექტებიც ახასიათებს. იგი თავის ოთხთაობიან სტრატეგიას ევოლუციის ისტორიის მსგავსად აგებს, ანუ, სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ეს არის სოციალური სწავლების პროცესი, რომლის დროსაც სააგენტოები სიმპტომების მკურნალობიდან მიზეზების გამოვლენამდე მიდიან. კორტენი ფიქრობს, რომ განვითარების სააგენტოებმა უნდა შეწყვიტონ ყურადღების გამახვილება უფრო დაბალ დონეებზე (სიმპტომები) და მხოლოდ მიზეზებზე გააკეთონ აქცენტი. დაისმის კითხვები: იდეალური განვითარების სააგენტო მეოთხე თაობის სააგენტოა, თუ განვითარების სააგენტოებმა ოთხივე დონეზე ერთდროულად უნდა იმუშაონ? შეუძლია ნებისმიერ სააგენტოს ეფექტურდ იმუშაოს ამდენი მიმართულებით? თუ განვითარების სააგენტოებმა დახმარების სააგენტოებთან და ადვოკატირების ჯგუფებთან პარტნიორობით უნდა იმუშაონ სოციალურ უზრუნველყოფაზე, დახმარებაზე, თემების განვითარებაზე, მდგრადი სისტემების ჩამოყალიბებასა და ადამიანების მობილიზაციაზე? გარდა ამისა, აღსანიშნავია, რომ მოსაზრება, თითქოს ადამიანთა ჯგუფები და მოძრაობები მდგრად სოციალურ ცვლილებებს იწვევენ, პრაქტიკით არ დასტურდება.

 

ჰა ჯუნ-ჩანგი – განვითარების ეკონომიკა ლიბერალური ბოდვების წინააღმდეგ

დღეს გვინდა მოგიყვეთ ინგლისში მოღვაწე კორეული წარმოშობის ცნობილი ეკონომისტის, ჰა ჯუნ-ჩანგის და მისი გახმაურებული წიგნის “ცუდი სამარიტანელები.  მითი თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ და კაპიტალიზმის საიდუმლოს ისტორია” შესახებ.  [Bad Samaritans: The Myth of Free Trade and the Secret History of Capitalism] აღნიშნული წიგნი ბოლო ათწლეულის ერთ-ერთი საუკეთესო ნამუშევარია და კაპიტალიზმის და თავისუფალი ვაჭრობის არსის გასაგებად, და თამამად შეგვიძლია აუცილებლად წასაკითხ წიგნების ნუსხაში შევიყვანოთ.

ჰა ჯუნ-ჩანგი

თვითონ ჰა ჯუნ-ჩანგი 1963 წელს დაიბადა სეულში. ის იზრდებოდა კორეული ეკონომიკური სასწაულის პარალელურად, რომელიც განმანათლებელი დიქტატორის პაკ ჩონ ჰის მიერ ხორციელდებოდა. სამხრეთკორეული კეთილდღეობის მთავარი არქიტექტორი სწორედ დიქტატორი პაკ ჩონ ჰი გახლდათ.  ლიბერალური ეკონომიკური ხედვის მქონე არასწორი დიქტატორის, ავგუსტო პინოჩეტისგან განსხვავებით გენერალი პაკი სწორი დიქტატორი იყო, დიახ ამ სიტყვის სრული მნიშვნელობით. პაკ ჩონ ჰიმ საკუთარი ძალაუფლება თავისუფალი ვაჭრობის დასამყარებლად კი არ გამოიყენა, არამედ წარმოების განსავითარებლად.

დიქტატორი საჭირო იყო იმისთვის, რომ წარმეტებული, ინოვაციური სახელმწიფო საწარმოების შექმნა მომხდარიყო, მაგალითად ისეთის, როგორიცაა ფოლადის მწარმოებელი კომპანია “პოსკო” (POSCO), რომლის ფოლადზეც არის დამოკიდებული აღმოსავლეთაზიური ეკონომიკების უმრავლესობა და რომელიც 2010 წლის მონაცემებით მსოფლიოს ყველაზე მსხვილი ფოლადის მწარმოებელი კომპანია იყო საბაზრო ღირებულების მიხედვით.

დიქტატორი საჭირო იყო იმისთვის, რომ კომპანიები რომლებიც ტექსტილის ბიზნესით იყვნენ დაკავაბულები, პროფილი შეეცვალათ და მაგალითად გემთშენებლობით დაკავებულიყვნენ.

როდესაც რეფორმატორი დიქტატორი, პაკ ჩონ ჰი სამხრეთკორეული დაზვერვის ხელმძღვანელმა მოკლამ (ერთ-ერთი ვერსიის თანახმად მკვლელი ამერიკული ცენტრალური სადაზვერვო სააგენტოს, CIA-ის აგენტი იყო) ჰა ჯუნ-ჩანგი მაშინ მხოლოდ 16 წლის იყო და თავის წიგნში ხშირად იხსენებს ამ პერიოდს, კორეული ინდუსტრიული გარღვევის ხანას, რომელიც უამრავი სირთულით ხასიათდებოდა, მაგალითად ეროვნული თვითშეღუდვითაც კი, დიდი მიზნის მიღწევის სურვილით, რაც საბოლოო ჯამში მიღწეულ იქნა.

რაში მდგომარეობდა სამხრეთ კორეის ფენომენალური ეკონომიკური ზრდის მიზეზები?

ვერ ვიტყვით რომ სამხრეთ კორეას კარგი სასტარტო პოზიციები ჰქონდა, პირიქით, ის მაგალითად XX საუკუნის 50-იანი წლების ბოლოს ჩრდილოეთ კორეაზე ბევრად უფრო უარეს მდგომაეობაში იყო. კორეელებს ვერც იმას დავაბრალებთ რომ სხვებზე ჭკვიანები და ნიჭიერები არიან, საპირისპიროდ, საუკუნის წინ კორეელები ზარმაცებად და არაცნობისმოყვარეებად ითვლებოდნენ. ვერც იმას ვიტყვით, რომ კორეელების წარმატება ამერიკელების ფინანსური დახმარებით არის გამოწვეული, რადაგანაც ამერიკელები ფულს ბევრ სხვადასხვა ქვეყანას აძლევდნენ, მაგრამ წარმატებას სულ რამდენიმე მათგანმა მიაღწია. ხშირ შემთხვევაში აშშ-სთან ეკონომიკური კავშირების დამყარება განვითარებადი ქბეყნებისთვის ლიბერალური მაკროეკონომიკური სტანდარტების თავს მოხვევით მთავრდებოდა.

პაკ ჩონ ჰი

სამხრეთ კორეის წარმატება პირველ რიგში განპირობებული იყო იმით, რომ გენერალმა პაკმა განვითარების ლიბერალური ეკონომიკური მოდელი კი არ აირჩია, არამედ “ლისტისეული,”(XIX საუკუნეში მოღვაწე გამოჩენილი გერმანელი ეკონომისტი, ფრიდრიხ ლისტი) რომელიც გულისხმობდა პროტექციონიზმს, ინდუსტრიალიზაციას, ბაზრის კონტროლს და ექსპორტის სტიმულაციას. წლების განმავლობაში სამხრეთ კორეა განვითარების “ლისტისეული” მოდელის ერთგული რჩებოდა, იმის მიუხედავად რომ მსოფლიო თანამეგობრობა მას აქტიურად ურჩევდა ლიბერალურ მოდელზე გადასვლას. კორეის ხელისუფლებამ მხოლოდ 90-იან წლებში გადაუხვია “ვაშინგტონის კონსენსუსის” გზაზე და შედეგმაც არ დააყოვნა; 1997 წელს აღმოსავლეთ აზიაში ფინანსური კრიზისი მოხდა, რამაც საგრძნობი ზიანი მიაყენა კორეის ეკონომიკას.

ჰა ჯუნ-ჩანგმა კარგად გაათვიცნობიერა სამხრეთ კორეის ეკონომიკური წარმატების გამოცდილება და მისი რეზუმირება მოახდინა თავის წიგნში –  [Bad Samaritans: The Myth of Free Trade and the Secret History of Capitalism]. ჩანგი დღეს გამეფებული მეინსტრიმული ეკონომიკური ხედვის საწინააღმდეგოდ იმ დასკვნამდე მივიდა, რომ “განვითარების ეკონომიკა” ანუ ის გზა რაც სამხრეთ კორეამ განვლო არის ერთადერთი სწორი გზა ეკონომიკური წარმატების მისაღწევად და არა მაგალითად ნეოლობერალური.   XIX საუკუნის ერთ-ერთი ყველაზე გამორჩეული გერმანელი ეკონომისტი, ფრიდრიხ ლისტი თავის ძირითად ნაშრომში [National System of Political Economy] პოლიტიკური ეკონომიკის ნაციონალური სისტემა წერდა: “ვინც მაღალ სიმაღლეებზე მწვერვალს მიაღწია, მათი საყვარელი და თან მოხერხებული მანევრია იმ კიბის გადაგდება, რომლის საშუალებითაც ისინი ამ სიმაღლეზე ავიდნენ, რათა სხვამ ვერავინ შეძლოს მათი წარმატების გამეორება” სწორედ ეს კიბის გადაგდების ტაქტიკა აირჩია დასავლეთმა განვითარებადი ქვეყნებისთვის. ის, რაც თითქმის 2 საუკუნის წინ შეამჩნია ფრიდრიხ ლისტმა, დღეს ჰა ჯუნ-ჩანგმა კვლავ დააბრუნა დღის წესრიგში. მისმა წიგნმა “ცუდი სამარიტანელები.  მითი თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ და კაპიტალიზმის საიდუმლოს ისტორია” საკმაოდ მძლავრი დარტყმა მიაყენა ნეოლიბერალურ ეკონომიკურ დღის წესრიგს. 

ჰა ჯუნ-ჩანგი დღეს კემბრიჯში ეკონომიკის პროფესორია და თავისუფალი ვაჭრობის 2 უმთავრესი დასავლელი კრიტიკოსის, ნობელის პრემიის ლაურეატის ჯოზეფ სტიგლიცის და ნორვეგიელი ეკონომისტის ერიკ რაინერტის მოსწავლეა, რომელიც საკულტო წიგნი ავტორი გახლავთ “როგორ გახდნენ მდიდარი ქვეყნები მდიდრები და რატომ რჩებიან ღარიბი ქვეყნები ღარიბებად”. ჰა ჯუნ-ჩანგი არის ერთგვარი ეკონომიკური ანტი-ნობელის –  გუნარ მურდალის პრემიის ლაურეატი, რომელსაც სახელი ცნობილი შვედი ეკონომისტის, ლიბერალური ეკონომიკური მოდელის კონცეპტუალური კრიტიკოსის გუნარ მურდალის საპატივცემულოდ მიენიჭა. ამ პრემიის ლაურეტების სიის მიხედვით შეგიძლიათ თვალი ვადევნოთ თუ რა ხდება ეკონომიკურ ანტილიბერალურ აზრში.

http://eaepe.org/?page=awards

ჰა ჯუნ-ჩანგის მთავარი მიღწევა “განვითარების ეკონომიკის” პოპულარიზაცია და ნეოლიბერალური მანტრების კრიტიკაა, ისეთების როგორიცაა: “პრივატიაზაცია კარგია”, “ეკონომიკური განვითარებისთვის მთავარია კორუფციის დამარცხება”, “სახელმწიფო ეკონომიკა არაეფექტურია, ეფექტურია მხოლოდ კერძო სექტორი,” “ყველამ ის უნდა აკეთოს, რაც უკეთესად გამოსდის”,  “პენსია – მომავალი თაობების მიერ საზიდი ტვირთია”, “დემოკრატია ყოველთვის კარგ ეკონომიკას შობს, ხოლო დიქტატურა – ცუდს,” “ეკონომიკაში არ არსებობს მორალი, მთავარია მოგების ნორმა”, “ეკონომიკაში ხალხის გაკრვევა მხოლოდ დასავლეთში ნასწავლ ეკონომისტებს ძალუძთ.”

ამ თეზისებიდან ძალიან ბევრი სხვადასხვა ქვეყნის მოსახლეობას თავში აქვს გამჯდარი, რასაც არანაირი ლოგიკური ახსნა არ გააჩნია. ეს თეზისები თითიდანაა გამოწოვილი და ლიბერალური ეკონომიკური პუბლიცისტიკის მიერ იქნა თავს მოხვეული როგორც განვითარებული, ასე განვითარებადი ქვეყნების მოსახლეობებისთვის. აქამდე ლიბერალური ეკონომიკური მოდელი მთავარ ალტერნატივას მარქსიზმი წარმოადგენდა, რომელიც რეალურად საკმაოდ ერთფეროვნად გამოიყურებოდა. მარქსისტული ან ნეოლიბერალური ეკონომიკური მოდელებისგან განსხვავებით “განვითარების ეკონომიკა”, გვთავაზობს სრულიად ახლებურ ხედვას, რომელიც პირველ რიგში წარმატებულ ისტორიულ გამოცდილებაზეა დამყარებული და ჰაერში არაა შემქნილი.

“1973 წელს პრიზიდენტმა პაკმა დაიწყო მძიმე ქიმიური მრეწველობის ინდუსტრიალიზაციის პროგრამა (Heavy-Chemical Industry). შეიქმნა პირველი ფოლადის მწარმოებელი ქარხანა (POSCO), შეიქმნა გემთმშენებელი ქარხნები, ქვეყანაში დაიწყო მსუბუქი ავტომობილები წარმოებაც (რომლებიც ძირითადად იმპორტული მაკომპლექტებლებით იწყობოდა). სახელმწიფოს მიერ ან მისი აქტიური ჩარევით, რაც ხადახან კომპანიების იძულებამდეც კი დადიოდა, იქმნებოდა ახალი საწარმოები ელექტრონიკაში, მანქანათმშენებლობაში და იმ დროის სხვა მაღალტექნოლოგიურ დარგებში.

1972-1979 წლებში სამხრეთ კორეაში მშპ-ის ზრდამ ერთ სულ მოსახლეზე ფენომენალურ მასშტაბებს მიაღწია და მიახლოვებით 5-ჯერ გაიზრდა. ექსპორტი კი უფრო სწრაფად იზრდებოდა და ამერიკულ დოლარში გაანგარიშებით 9-ჯერ გაიზრდა.”

მარიანა მაცუკატო: “სახელმწიფო როგორც ინოვატორი მეწარმე”

იტალიელი რევოლუციონერი

მარიანა მაცუკატო გახდა ერთ-ერთი პირველი ეკონომისტი, რომელმაც გააქარწყლა მითი კერძო ბიზნესის როლის შესახებ ინოვაციური ეკონომიკის შექმნის პროცესში. დღესდღეობით დომინირებს აზრი, რომლის თანახმდაც ბაზრის უმთავრესი მოთამაშეები მეწარმეები და ვენჩურული ინვესტორები არიან. მაცუკატომ კი თავის კვლევებში აჩვენა ის, რომ უახლესი ტექნოლოგიები, როგორიცაა მაგალითად ინტერნეტი და iphone-ის მიერ გამოყენებადი (GPRS, touchscreen, Siri) დაფინანსებული და რეალიზებული იყო სახელმწიფო საქტორში, ხოლო ამ ტექნოლოგიების გამოყენების შედეგად მიღებული აურაცხელ მოგებას საერთო ჯამში კერძო ბიზნესი ითვისებს. მისი მთავარი იდეა, რაც მან თავს უმთავრეს ნაშრომში – “სახელმწიფო მეწარმე – მითები საზოგადოებრივ და კერძო სექტორზე” [The Entrepreneurial State: Debunking Public vs. Private Sector Myths]

მაცუკატომ თავისი ხედვა შემდეგნაირად ჩამოაყალიბა – კომპანიები, რომლებიც სახელმწიფო გამოგონებების მეშვეობით იღებენ შემოსავალს, მოგების ნაწილი სახელმწიფოს უნდა დაუბრუნონ.

ის იდეა სულ უფრო და უფრო ხშირად ხდება სხვადასხვა დისკუსიების საგანი, განსაკუთრებით კი კრიზისების დროს, როდესაც სახელმწიფო ხარჯები მცირდება, ხოლო ინოვაციების აუცილებლობა იზრდება. პროფესორი მაცუკატო საკმაოდ ავტორიტეტულ ეკონომისტად მიიჩნევა, ყოველთვის ყურადღების ცენტრშია და მასზე საკმაოდ დიდი მოთხოვნაა. მას ხან ევროკომისია იწვევს კონსულტანტის რანგში, ხან შოტლანდიის მთავრობა, ხან NASA. რა თქმა უნდა მას კრიტიკოსებიც არ აკლია, იმ მეწარმეების და პოლიტიკოსების სახით, რომლებიც ფინანსების მაცუკატოსეული გადანაწილების მოწინააღმდეგეები არიან.

„ჩემი მიზანია დისკუსიის არსის შეცვლა. თუ ჩვენ გვსურს გრძელვადიანი, მდგრადი განვითარების მიღწევა და არა სპეკულატიური ზრდისა, ჩვენ უნდა გავიგოთ საიდან შეიძლება გაჩნდეს ეს ზრდა. თუ იმ ქვეყნების გამოცდილებას გავაანალიზებთ, რომელთაც უკვე შეძლეს ჭკვიანურ ინოვოცაიციურ ტრაექტორიაზე გასვლა, მაშინ შევამჩნევთ რომ ეს მოხდა სახელმწიფოს ძლიერი ჩარევის შედეგად. შეგვიძლია თუ არა ჩვენ ანალოგიური პროგრესი სახელმწიფო ხარჯების არსებითი შემცირების პირობებში?“ – აცხადებს მარიანა მაცუკატო.

აი როგორ ხსნის ამ ყველაფერს იტალიური წარმოშობის ეკონომისტი. როდესაც კეთილდღეობას და ახალი ღირებულების შექმნის შესახებ მსჯელობენ, კერძო სექტორს უძლეველი ლომის როლში გვიხატავენ, რომელიც სახელმწიფო სექტორის გისოსებში ზის. თუ გისოსებს მოვაშორებთ, ლომი დაიწყებს ხეტიალს და ყმუილს. რეალურად კი კერძო კომპანიები იშვიათად არიან ლომები, ისინი უფრო კატებს წააგავენ. მენეჯერები პირველ რიგში კონცენტრირებულები არიან ხარჯების შემცირებაზე, იმ კომპანიის აქციების ფასის ზრდაზე, სადაც თვითონ მუშაობენ და არა ინვესტიციებში კვლევასა და განვითარებაში (Research and Development) და კომპანიის გრძელვადიანი ზრდის სტიმულირებაში.

მაცუკატო ამტკიცებს რომ სახელმწიფოს როლი ბევრად უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე ეს დღესდღეობითაა მიჩნეული.

ნებისმიერი მსხვილი სახელმწიფოს მთავრობა ცდილობს გლობალური ამოცანების რეალიზებას (პირველად კოსმოსში გაუშვას თავისი მოქალაქე კოსმოსში, პიველად გაუშვას –  მთვარაზე) ეს ეხება ინვესტიციებს სხვადასხვა საწარმოო სექტორების განსავითარებლად მათი ფორმირების სტადიაში, მათ შორის ნახევრაგამტარებში, ინტერნეტში. “საჭიროა რომ სახელმწიფომ დაიღრიალოს“ – ესე ხსნის მაცუკატო თუ როგორაა შესაძლებელი ახალი ინოვაციური გადაწყვეტილებების ბიძგი.

მაცუკატოს თეორია

სილიკონის ველის ლეგენდარული მეწარმეებიც კი არც თუ ისეთი ჭკვიანები არიან, როგორც ეს ბევრს ჰგონია. რა თქმა უნდა სტივ ჯობსის და ილონ მასკის მსგავს ადამიანებს დამსახურებული პატივი უნდა მივაგოთ, მაგრამ ამ ადამიანების სამეწარმეო ბრწყინვალება დიდი ისტორიის მცირე ნაწილია. მაგალითად ჭკვიანი ტექნოლოგიები უმრავლესობა, რაც Iphone-ში გამოიყენება (Siri, Touchscreen, GPRS) სახელმწფიოს მიერ დაფინანსებული კვლევების ნაყოფია.

“სახელმწიფომ დააფინანსა ფუნდამენტური და გამოყენებითი სახის კვლევები, მოახდინა სახელმწიფო სახსრების ინვესტირება ისეთ კომპანიებში, როგორიცაა მაგალითად Tesla. ანუ სახელმწიფომ გააკეთა ის, რაც ვენჩურულ კაპიტალს უნდა გაეკეთებინა” – აღნიშნავს მაცუკატო.

სილიკონის ველის ერთ-ერთი მთავარი მამოძრავებელი ძალა და ლოკომოტივი აშშ-ის თავდაცვის კვლევის სააგენტო, იგივე Darpa იყო, რომელიც 1958 წელს პრეზიდენტმა დუაიტ ეიზენჰაუერმა დააარსა, მას შემდეგ რაც საბჭოთა კავშირმა თანამგზავრი “სპუტნიკი” გაუშვა. აშშ-ის თავდაცვის სამინისტრომ მილიარდობით დოლარი დახარჯა ფუნდამენტურ კვლევებში, რამაც მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა ინტერნეტის განვითარებაში. სახელმწიფოს მიერ დაფინანსებულმა ჯანდაცვის ინსტიტუტებმა ანალოგიურად უდიდესი როლი ითამაშეს ფარმაცევტული წარმოების განვითარებაში. კიდევ ერთი კარგი მაგალითია აშშ-ის ყოფილი პრეზიდენტის, ბარაკ ობამას მიერ აშშ-ს ენერგეტიკის დეპარტამენტის სტრუქტურაში სპეციალური სააგენტოს ARPA-E-ის შექმნა, რომელსაც განახლებადი ენერგიის ტექნოლოგიების სტიმულირება ევალება.

ჩინეთში, ბრაზილიაში, ისრაელში, დანიაში, გერმანიაში სახელმწიფოს მხოლოდ ბაზრის მარეგულირებლად კი არ გვევლინება, არამედ აქტიურად მონაწილეობს ბაზრის შექმნაში და ფორმირებაში. მაცუკატოს მაგალითისთვის მოჰყავს პროგრამა Yozma ისრაელში, რომელიც იმ პროექტების ექსპერტიზას და დაფინანსებას ახდენს, რომლის საბოლოო მიზანია სტარტაპების ნაციის ჩამოყალიბება.

მარიანა მაცუკატო უფრო და უფრო რადიკალურად გამოდის, როდესაც საქმე ტექნოლოგიური ინოვაციების გამოყენების შედეგად მიღებული შემოსავლების გადანაწილებას ეხება. “თუ თქვენ იზიარებთ იმ მოსაზრებას რომ სახელმწიფოს ბევრი კომპანიის წარმატებაში გარკვეული პასუხისმგებლობა აკისრია, მაშინ უნდა მიიღოს თუ არა მან სანაცვლოდ ეკონომიკური სარგებლის ნაწილი? – კი. ბიზნესის პასუხი ამაზე შეიძლება იყოს სახელმწიფოსთვის აქციების გარკვეული ნაწილის გადაცემა, ან ისეთი ფონდების შექმნა, რომლებიც კომპანიის მოგების ნაწილის რეინვესტირებას მოახდენს ინოვაციებში.”

მაღალტექნოლოიური და ფარმაცევტული კომპანიები, პირიქით გარკვეულ ფინანსურ შეღავათებს იღებენ სახელმწიფოსგან, იმის მაგივრად რომ უფრო მეტი გაიღონ იმ დახმარების სანაცვლოდ რაც მათ სახელმწიფომ აღმოუჩინა.

ჩაკეტილი წრე

მაცუკატოს აზრით ევროპამ არასწორი დასკვნები გამოიტანა სილიკონის ველის გაკვეთილებიდან. ევროპულმა მთავრობებმა ბიზნესის წარმომადგენლებს ჰკითხეს თუ რა სურდათ მათ და პასუხად მიიღეს რომ ვენჩურული კაპიტალის წახალისება მოახდინათ, გადასახადები შეემცირებინათ და სახელმწიფო ბიუროკრატია მინიმუმამდე დაეყვანათ.

მაცუკატო აღნიშნავს: “კომპანიები ინვესტირებას ახდენენ მხოლოდ იმ დარგებში, სადაც უკვე არის ტექნილოგიური და საბაზრო შესაძლებლობები. თუ ჩვენ მათ გადასახადებს შევუმცირებთ, ეს ნიშნავს იმას რომ ისინი მომენტალურად გამდიდრდებიან. და რითი დაკავდებიან ამის შემდეგ ბიზნესის მფლობელები? შემდეგ ისინი უფრო დიდხანს ითამაშებენ გოფლს, ხოლო ინვესტირებას მოერიდებიან.”

მარიანა მაცუკატო არა მხოლოდ თეორიტიკოსი ეკონომისტია, არამედ სხვადასხვა ქვეყნის მთავრობებთანაც აქტიურად თანამშრომლობს. ის მაგალითად NASA-ს კონსულტანტია პასუხიმგებლობის გადანაწილების საკითხებში სახელმწიფოსა და კერძო სექტორს შორის.

საგარეო ინვესტიციების ავკარგიანობის ანალიზი

პირდაპირი საგარეო ინვესტიციები ხშირად მიიჩნევა, როგორც განვითარებადი ქვეყნების ეკონომიკის განვითარების უმოკლეს და ყველაზე ეფექტიან გზად. მაგრამ ეს შესაძლებელია მხოლოდ მკაცრი პირობების გათვალისწინებით. თუ ეს პირობები მკაცრად არ არის განსაზღვრული, პირდაპირმა საგარეო ინვესტიციებმა შეიძლება შეაფერხონ ეკონომიკის მდგრადი და ჯანსაღი განვითარება.

დასავლეთ ევროპასა და ჩრდილოეთ ამერიკაში, როდესაც რაიმე ბიზნესი, რომლის არსებობაც სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია სახელმწიფოსთვის, დგება უცხოელი ინვესტორების ხელში ჩაგდების საფრთხის წინაშე ყოველთვის იწვევს დიდ შფოთვასა და დისკუსიებს ამ კონკრეტულ სახელმწიფოში. ზუსტად ეს მოხდა ახლო წარსულში, როდესაც საბანკო სექტორის ისტორიაში ერთ-ერთ უმსხვილესი გასხვისება მოხდა. კონსორციუმმა, (RFS Holdings B.V) რომელიც სხვადასხვა ბანკებისგან შედგებოდა – Fortis– (ბელგია), შოტლანდიის სამეფო ბანკი – The Royal Bank of Scotland (დიდი ბრიტანეთი), Santander (ესპანეთი) ჰოლანდიური ბანკი ABN Amro შეისყიდა.  ჰოლანდიურმა პრესამ, კერძოდ DeVolkskrant-ი გამოვიდა შემდეგი კომენტარით: „უზარმაზარი ბანკი, რომელმაც 200 წელი დახარჯა საკუთარი წარმატების მისაღწევად, დღეს გაგლეჯილია, როგორც შველი მგლების მიერ“.

რატომ მოყვა ამას ასეთი ემოციური გამოხმაურება? პოლიტიკოსები და მათ შორის არა მხოლოდ ჰოლანდიელები, ცდილობდნენ ბოლო ათწლეულების განმავლობაში შეექმნათ ისეთი საერთაშორისო ვითარება, რომლის პირობებში ადვილი იქნებოდა საგარეო პირდაპირი ინვესტიციების განხორციელება. მთავარი პოსტულატი იყო ის, რომ ასეთი სახის ინვესტიციები შეიძლება მხოლოდ დადებით ხასიათს ატარებდეს. ქვეყანაში მოედინება ახალი კაპიტალი, რაც აამაღლებს კონკურენციას და მწარმოებლურობას,  რაც უკეთეს შედეგამდე მიიყვანს ადგილობრივ ეკონომიკას; ასევე ეს ხელს შეუწყობს ტექნოლოგიებისა და მენეჯმენტის დახვეწას, რასაც უცხოელი ინვესტორები კაპიტალთან ერთად შემოიტანენ ქვეყანაში.

პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები (FDI) მიიჩნევა განსაკუთრებულად ეფექტურად განვითარებადი ქვეყნების ეკონომიკისათვის. მსოფლიო ბანკი და საერთაშორისო სავალუტო ფონდი და სხვა დასავლური ფინანსური ინტიტურები მტკიცედ ურჩევენ მესამე სამყაროს ქვეყნებს შექმნან ყველანაირი პირობები მსგავსი ინვესტიციების მაქსიმალური მიზიდვისთვის, რაც მისცემს მათ სწრაფი განვითარების საშუალებას, რასაც ისინი ახლა საჭიროებენ. მათი აზრით პირდაპირი ინვესტიციების ძირითადი უპირატესობა ყველა სხვა კაპიტალითან მიმართებაში იმაში მდგომარეობს, რომ ადვილად მოძრავი არ არის და ეკონომიკის გაუარესების პირობებში არ იკარგება და უკან არ ბრუნდება.

პირდაპირი ინვესტიციები რჩებოდა სტაბილურ დონეზე, მაგალითად  1997 წელს აზიის და 1994 წელს მექსიკის ფინანსური კრიზისების დროს, ასევე საკრედიტო კრიზისის დროს ლათინურ ამერიკაში 1980-იან წლებში. თავისი სტაბილურობის გამო კემბრიჯის ეკონომისტმა ჰა ჯუნ ჩანგმა პირდაპირ ინვესტიციებს „საგარეო ინვესტიციების დედა ტერეზა“ უწოდა, ხოლო რიკარდო ჰაუსმანმა და ედუარდო-ფერნანდო არიასმა ინტერ-ამერიკული განვითარების ბანკიდან (IDB), პირდაპირი საგარეო ინვესტიცები აღწერეს, როგორც გლობალური ეკონომიკის „კარგი ქოლესტერინი“

საგარეო ინვესტიციები, როგორც ადგილობრივი ბიზნესის შთანთქმის საშუალება

ბოლო ათწლეულის განმავლობაში მეცნიერები მუშაობენ იმაზე, რომ ზუსტად დაადგინონ პირდაპირი საგარეო ინვესტიციების ეფექტი განვითარებადი ქვეყნების ეკონომიკისათვის. დღეს ჩვენ გვაქვს იმის საშუალება, რომ ემპირიული დაკვირვების შედეგად გამოვიტანოთ დასკვნა პირდაპირი ინვესტიციების ავკარგიანობის შესახებ. მაგრამ სანამ ამაზე გადავალთ უნდა ავხსნათ საერთოდ რას წარმოადგენს პირდაპირი საგარეო ინვესტიცია და როგორ მუშაობს ის მსოფლიო სხავადასხვა წერტილში.

პირდაპირი უცხოური ინვესტიცია არ ნიშნავს აუცილებლად ყოველთვის რომელიმე მულტინაციონალური კომპანიის მიერ ახალი ქარხნის ან საწარმოს გახსნას, როგორც ეს ხშირად  წარმოუდგენიათ. ის გვიჩვენებს იმას, თუ რა გზით ფინანსდება ინვესტიციები. თუ რომელიმე უცხოური კომპანია ან კონსორციუმი შეისყიდის ქვეყნაში ადგილობრივი ბიზნესის გარკვეულ %-ს. ეს უკვე მიიჩნევა საგარეო პირდაპირ ინვესტიციად.

სტატისტიკურად საგარეო პირდაპირი ინვესტიციების 80 % წარმოდგენს ადგილობრივი ბიზნესის შთანთქმის ფორმას უცხოური კომპანიების მიერ.  ეს არ არის ახალი ეკონომიკური აქტივობის შექმნა, ეს არის მხოლოდ და მხოლოდ ბიზნესის მფლობელის ჩანაცვლება. 

ასეთი ინვესტიცია, ასევე აუცილებლად უნდა იყოს დაფინანსებული საზღვარგარეთიდან, რათა მიჩნეულ იქნას საგარეო პირდაპირ ინვესტიციად. თუ კაპიტალი მოედინება ადგილობრივი ბანკიდან, ის აღარ მიიჩნევა პირდაპირ საგარეო ინვესტიციად. მფლობელის კომპანიის შთანთქმის შემთხვევაში, ყოფილ მფლობელს შეუძლია მიმართოს კაპიტალი საზღვარგარეთ. თუ ასე ხდება, როგორც მაგალითად ლათინური ამერიკის ქვეყნებში 1990-ანი წლების კრიზისის დროს, როდესაც მრავალი ადგილობრივი მსხვილი კომპანია იქნა პრივატიზებული, პირდაპირ საგარეო ინვესტიციებს არ შეუწყვია ხელი ქვეყნის ეკონომიკური განვითარებისთვოს და რეალური ზრდისთვის.

პირდაპირი საგარეო ინვესტიცია არის „მავნე სიკეთე“

2006 წელს გაეროს ვაჭრობისა და განვითარების კონფერენციის რეპორტის მიხედვით – World Investment Report, მსოფლიოში პირდაპირ საგარეო ინვესტიციებმა იმატეს 29 %-ით 2005 წელთან შედარებით და 2006 წელს შეადგინეს $960 მლრდ.  განვითარებად ქვეყნებში ფულადი ნაკადის შემოდინება გაიზარდა 36%-ით და $334 მლრდ შეადგინა. ამ ინვესტიციების ლომის წილი მოდიოდა განვითარებადი ქვეყნების ეკონომიკებზე, საშუალოზე მაღალი შემოსავლების მქონე ქვეყნებზე – ბრაზილია, ჩინეთი, ინდოეთი და სამხრეთ აფრიკა, მათ შემდეგ მოდიოდა ეგვიპტე და ნიგერია. 34 ყველაზე ნაკლებად განვითარებულმა ქვეყანამ, რომელიც ძირითადად აფრიკის კონტინენტზეა განლაგებული პირდაპირი ინვესტიციების ძალიან მცირე ოდენობით მიიღო. ეს ინვესტიციები აფრიკაში უმეტესწილად ეხებოდა ქვეყნების მთავარ საშემოსავლო სფეროებს – ნავთობს, სოფლის მეუროებას და სამთო მრეწველობას.

ჰაუსმანის და ფერნანდეს-არიასის კვლევა გვარწმუნებს იმაში, რომ ქვეყნის ეკონიმიკის განვითარებასთან ერთად იზრდება ქვეყანაში საგარეო უცხოური ინვესტიციები და არა პირიქით. თუმცა აღსანიშნავია, რომ პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების კაპიტალის წილი შედარებით მაღალია უფრო მაღალია ღარიბ, განუვითარებელ ქვეყნებში, სუსტი ინსტიტუტებით და ბუნებრივი რესურსების დიდი მარაგით. პირდაპირი საგარეო ინვესტიციების წილი მთლიან ეკონომიკაში მცირდება ეკონომიკურ ზრდასთან ერთად, ეს ერთი შეხედვით შეიძლება უცნაურად მოგეჩვენოთ, რაც საფუძველს გვაძლევს გავაკეთოთ დასკვნა საგარეო ინვესტიციების მავნებლურ ხასიათზე.

პროცენტული მაჩვენებლებით ნაკლებად განვითარებული ქვეყნები დრამატულად ხდებიან მგავსს საგარეო ინვესტიციებზე დამოკიდებულები. ამავდროულად მათ უჭირთ კაპიტალის მოზიდვა, რადგანაც სიტუაცია ამ ქვეყნებში არ არის სტაბილური და ინფრასტრუქტურა არ არის განვითარებული.

ცუდია ეს თუ კარგი ქვეყნის ეკონომიკური განვითარებისთვის?

ბაზრიდან განდევნა

ემპერიული კვლევა გვაძლევს იმის საშუალებას, რომ დავადგინოთ არის თუ არა პირდაპირი საგარეო ინვესტიცია პანაცეა განვითარებადი ქვეყნებისთვის, როგორც ამას მსოფლიო ბანკი და საერთაშორისო სავალუტო ფონდი გვარწმუნებენ ამდენი ხნის განმავლობაში. სხვადასხვა კვლევის თანახმად პირდაპირ საგარეო ინვესტიციებს მართლაც შეუძლიათ სწრაფი ეკონომიკური განვითარების ტემპის დაჩქარება, მაგრამ ეს შესაძლებელია მხოლოდ მკაცრი პირობების გათვალისწინებით. თუ წინასწარ განსაზღვრული პირობები არ სრულდება, პირდაპირმა საგარეო ინვესტიციებმა შეიძლება აბსოლუტურად საპირისპირო ეფექტიც კი იქონიოს.

[თეორიის თანახმად ცოდნის ტრანსფერი არის განვითარების ერთ-ერთი მთავარი საწინდარი. ბაზარზე მულტინაციონალური კომპანიების არსებობა ადგილობრივ მეწარმეებს უახლესი ტექნოლოგიების და ნოუ-ჰაუ კოპირების საშუალებას აძლევს, რაც ზოგადად ქვეყნის ეკონომიკას უნდა გამოადგეს. მსგავსმა პროცესმა შეიძლება საგრძნობლად განავითაროს კონკრეტული სექტორი და გააუმჯობესოს ქვეყნის საექსპორტო პოზიციები.] – ეს ყველაფერი თეორიის თანახმად, იმ თეორიის თანახმად, რასაც ეკონომიკის სახელმძღვანელოებში ასწავლიან და როგორ სურათსაც მოსახლოებას უხატავენ პოლიტიკოსები და როგორც ხსნიან დასავლური ინსტიტუტები ინვესტიციების არსს.  საგარეო ინვესტორები ნებაყოფლობით ფაქტიურად არასადროს არ უზიარებენ ტექნოლოგიებს კონკურენტ კომპანიებს, იშვიათ შემთხვევაში მხოლოდ მომწოდებლებს თუ ანდობენ საკუთარ ტექნოლოგიებს. მაქსიმალური მოგების მისაღებად მომწოდებლები, რაც შეიძლება ახლოს უნდა იყვნენ მულტინაციონალურ კომპანიებთან.

აღსანიშნავია ის მომენტიც, რომ საერთაშორისო კომპანიები რიგ შემთხვევებში არ იყენებენ ადგილობრივ ნედლეულს და ადგილობრივი მეწარმეების საქონელს პროდუქციის გამოშვების დროს. თუ მსგავსი რამ ხდება, მაშინ ცოდნის და ტექნოლოგიების შემდგომი გაზიარება შეზღუდულია. ეს ასევე  უარყოფითად მოქმედებს ქვეყენის სავაჭრო ბალანსზე. (მაგალითად მაკდონალდსი ნედლეულის იმპორტს ახდენს საქართველოში და ასევე სხვა ქვეყნებშიც) მხოლოდ ძლიერმა და რეალურად დამოუკიდებელმა ქვეყნებმა  შეიძლება აიძულონ კომპანიები არ გადადგან ასეთი ნაბიჯები. მაგალითად, როდესაც კომპანია Nissan თავის საწარმოს ხსნიდა დიდ ბრიტანეთში ის დაავალდებულეს, რომ ნაწილების 60 % შეეძენა ადგილობრივ ბაზარზე, ხოლო გრძელვადიან პერსპექტივაში მას  80 %-მდე უნდა გაეზარდა ეს მაჩვენებელი, რაც რეალურად მოხდა კიდეც. იგივე პირობებს დაექვემდებარა კომპანია Ford და General Motors და ეს ყველაფერი ნეოლიბერალიზმის აქტიური აპოლოგეტის, ბრიტანეთის პრემიერ-მინისტრის, მარგარეტ ტეტჩერის მმართველობის პერიოდში.

განვითარებად ქვეყნებს არ გააჩნიათ იმის ძალაუფლება, რომ საერთაშორისო კომპანიებს მსგავსი პირობები წაუყენონ. ასეთ ქვეყნებში ნებისმიერმა მსხვილმა უცხოურმა კომპანიამ შეიძლება მარტივად ამოაგდოს ბაზრიდან ადგილობრივი საწარმო. ლიბერალური ლოგიკით ამან შეიძლება გადაარჩიოს ძლიერი ადგილობრივი კომპანიები, რომლებიც კონკურენციის შედეგად გადარჩებიან და საერთაშორისო კომპანიებთან ერთ სექტორში თანაარსებობას შეძლებენ, ხოლო სუსტი კომპანიები კი გაკოტრებიდან და ეს ჯობდა დროულად მომხდარიყო. მაგრამ თუ საერთაშორისო კომპანიები მონოპოლიის ან ოლიგოპოლიის გზას დაადგებიან, ისინი ბაზრიდან გამოდევნიან ადგილობრივ კომპანიებს და შედეგად არანაირი კონკურენცია აღარ იარსებებს.

ზუსტად ეს მოხდა ლათინური ამერიკის და აფრიკის ქვეყანებში, სადაც ადგილობრივი ბიზნესი მთლიანად განიდევნა ბაზრიდან და საგარეო ინვესტიციებმა ამ შემთხვევაში არ მოუტანა რიგ ქვეყანებსს სარგებელი. ერთადერთი შემთხვევა, როდესაც ადგილობრივმა კომპანიებმა შეძლეს საერთაშორისო კომპანიებთან წარმატებული თანაარსებობა არის აზია. მაგრამ აქ უმნიშვნელოვანესი როლი ითამაშა ადგილობრივი მეწარმეობის განვითარების და მხარდაჭერის პროგრამებმა (იაპონია, სამხრეთ კორეა, ტაივანი, ჩინეთი), სადაც წლების განმავლობაში იქმნებოდა სასათბურე პირობები ადგილობრივი კომპანიების მხარდასაჭერად, პროტექციონიზმის, სახელმწიფო სუბსიდეიების და სხვა ეკონომიკური ინსტრუმენტების გამოყენების მეშვეობით. მხოლოდ ამის შემდეგ, უკვე მომძლავრებულმა აზიურმა კომპანიებმა შეძლება დასავლური კომპანიებისთვის წინააღმდეგობის გაწევა და მათთან კონკურენცია.

რესურსების მაძიებელი პირდაპირი საგარეო ინვესტიციები   

ბევრი, ყველაზე ნაკლებად განვითარებული აფრიკის ქვეყანა აღმოჩნდა იმ მახეში, სადაც საარსებოდ მხოლოდ თავიანთ ბუნებრივ რესურსებზე აღმოჩნდნენ დამოკიდებულები, აღნიშნავს ოქსფორდის ეკონომისტი პოლ კოლერი, თავის წიგნში The Bottom Billion. ამ შემთხვევაში საგარეო პირდაპირი ინვესტიციების ეფექტი ძლიერაა დამოკიდებულია იმაზე, თუ რომელ სექტორს შეეხო ეს ინვესტიცია.

პირდაპირ საგარეო ინვესტიციები სასარგებლოა თუ ისინი ეხება სამეწარმეო სექტორს. ცენტრალურ ამერიკაში მაგალითად ისეთ ისეთი სამეწარმეო კომპანიები, როგორიც არის Chiquita, მოქმედებენ, როგორც ანკლავები, რომელთან არანაირი კავშირი არ გააჩნიათ ქვეყნების ეკონომიკურ განვითარებასთან. Chiquita-ს და მის მგსავსს საერთაშორისო კორპორაციებს ცენტრალური ამერიკა რომ დაეტოვებინათ, უფრო დიდ შეღავათს და განვითარების შესაძლებლობას მოუტანდნენ ამ ქვეყნებს.

ეს სიტუაცია განსხვავდება აზიის მაგალითისგან, სადაც ინვესტიციები ეფექტურობის მიხედვით ხორციელდებოდა. საგარეო ინვესტორები კაპიტალის დაბანდებას სამეწარმეო სექტორში მხოლოდ მაშინ ახდენენ, როდესაც ისინი დარწმუნებულები არიან , რომ ადგილობრივ კომპანიებთან შედარებით ბევრად წარმატებულად შეძლებენ ოპერირებას. ეს ინვესტორები მომწოდებლებს დაეხმარებიან უფრო ეფექტურად მუსაობაში, რადგანაც ეს მათ ინტერესშია. ეფექტურობის მაძიებელი ინვესტიციები ყოველთვის ადგილობრივ გარემოსთან ურთიერთქმედების შედეგად ფუნქციონირებს.

თუმცა აღსანიშნავია რესურსების მაძიებელი ინვესტიციების მთავარი პრობლემა მდგომარეობს იმაში, რომ ის ყოველთვის ეძებს ქვეყნებს, სადაც უკიდურესად დაბალი ხელფასებია (ჩინეთი, ინდოეთი) რითიც ის წარმოშობს „რბოლას ფსეკარამდე“. თუ ქვეყანაში საშუალო ხელფასი გაიზრდება (მაგალითად დაწესდება მინიმალური ხელფასი) ინვესტორები წარმოებას გადაიტანენ იმ ქვეყნებში, სადაც ხელფასი დაბალია.

არის კიდევ ერთი ინვესტიცის სახეობა – ბაზრის მაძიებელი ინვესტიცია. ასეთი სახის ინვესტიციები ახალი ბაზრების ძიებაში არიან, სადაც ისინი შეძლებენ პროდუქციის, ხშირ შემთხვევაში კი სერვისების რეალიზებას. ასეთი სახის ინვესტიციამ შეიძლება მოიტანოს ცოდნის განაწილება-გაზიარება, მაგრამ მხოლოდ შორეულ პერსპექტივაში. საქმე იმაშია, რომ ასეთი სახის ინვესტიციები დადებითად არ მოქმედებს მიმღები ქვეყნის საგადასხდელო ბალანსზე, რადგანაც ინვესტიციები ძირითადად ადგილობრივ მომხმარებლებზეა ორიენტირებული და არა საქონლის და მომსახურების ექსპორტზე.

განვითარების პარადოქსი

შეიძლება ითქვას, რომ განვითარებადი ქვეყნები ერთგვარ პარადოქსში იმყოფებიან. იმისთვის რომ  ეკონომიკის განვითარება პირდაპირი საგარეო ინვესტიციების მეშვეობით მოხდეს, საჭიროა ეკონომიკის განვითარება აუცილებელ დონემდე, რათა შესაძლებელი იყოს საგარეო ინვესტიციებიდან მაქსიმალური ეფექტის მიღება („თავსებადობის უნარი“, როგორც ეს ეკონომისტების ჟარგონზე ითქმის.) განვითარებადი ქვეყნების უმრავლესობაში, რომელთა ეკონომიკები არ არის განვითარებული საჭირო დონეზე შეუძლებელია ცოდნის და ტექნოლოგიური ნოუ-ჰაუს აბსორბირება (კოპირება/ემულაცია), რათა ადგილობრივმა კომპანიებმა შემდგომში ეს თავის საქმიანობაში გამოიყენონ. პირდაპირ საგარეო ინვესტიციებს არ შეუძლია ქვეყნის ეკონომიკური და ინდუსტრიული ზრდის უზრუნველყოფა თუ იქ არ არსებობს ”ადგილობრივი შესძლებლობები”

დღეს უმაღლეს პოლიტიკურ წრეებმა სხვაგვარად  უნდა დააყენონ ეს საკითხი, ვიდრე ის აქამდე იდგა. საჭიროა არა იმაზე ზრუნვა თუ, როგორ უნდა მოიზიდოს ქვეყანამ, რაც შეიძლება მეტი პირდაპირი საგარეო ინვესტიცია, არამედ იმაზე, თუ კონკრეტულად, რომელი ინვესტიციის მოზიდვა ესაჭიროება მას. ამისთვის საჭიროა პირდაპირი საგარეო ინვესტიციების კლასიფიკაცია და შემდგომი რეგულაცია. მაგრამ დღესდღეობით მსგავსი პოლიტიკის გატარება უაღრესად რთულია, რადგანაც დასავლური ეკონომიკური და ფინანსური ინსტიტუტები (მსოფლიო სავაჭრო ორგანიცაცია, მსოფლიო ბანკია ) ყველა იმ კანონის და ნორმის გაუქმებას ითხოვენ განვითარებადი ქვეყნებისგან, რომლებიც საგარეო ინვესტიციებს გარკვეულ დაბრკოლებას უქმნიან.

მაგრამ იქიდან გამომდინარე, რომ პირდაპირი საგარეო ინვესტიციების წარმატება დამოკიდებულია ძალიან სპეციფიკურ პირობებზე, რომლებიც ვარირებს ქვეყნებს და მათ სექტორებს შორის, ქვეყნებს უნდა გააჩნდეთ პოლიტიკის ადეკვატური ინსტრუმენტები საგარეო ინვესტიციების სამართავად.  ისინი გაცილებით უფრო მეტს მოიგებენ თუ შეძლებენ ამ ინვესტიციების მიმართვას იმ სექტორში, რომელსაც სახელმწიფოს აზრით ესაჭიროება განვითარება და არ გადასცენ ამ გადაწყვეტილების მიღების უფლება იმას, ვინც მხოლოდ პირად სარგებელზე ფიქრობს. ასევე მათ უნდა ჰქონდეთ ისეთ ინვესტიციებზე უარის თქმის საშუალება, რომლებიც საფრთხეს უქმნიან სახელმწიფოს ადგილობრივ ბიზნესს.

შერჩევითი პროტექციონიზმი

ეს არის ერთადერთი გამოსავალი და ის გზა, რაც აზიის ძალიან ბევრმა ქვეყანამ და თითქმის ყველა განვითარებულმა ქვეყანამ გაიარა. როგორც თანამედროვეობის ერთ-ერთი გამორჩეული ეკონომისტი, კემბრიჯის უნივერსიტეტის ეკონომიკის პროფესორი, ჰა-ჯუნ ჩანგი თავის წიგნში „ Bad Samaritans“ აღნიშნავს, ქვეყნები როგორებიც არიან აშშ და დიდი ბრიტანეთი, რომელებიც დღესდღეობით საგარეო ინვესტიციებზე ყოველგვარი დაბრკოლების მოხსნის მთავარი აპოლოგეტები არიან, თვითონ წლების განმავლობაში საკუთარი ეკონომიკის სექტორებს აქტიურად იცავდნენ საგარეო ინვესტიციებისგან, განსაკუთრებით კი ისეთ დარგებს, როგორიცაა საბანკო ბიზნესი დასაავტომობილო ინდუსტრია.

ზუსტად ამიტომაც მიაღწია ფინურმა კომპანია Nokia-ამ სოლიდურ წარმატებას ბოლო ათწლეულების განმავლობაში. დღესდღეობით ყველასთვის ცნობად კომპანიას 17 წელი დაჭირდა სანამ მოგებაზე გავიდოდა. წლების განმავლობაში Nokia-ს ფინეთის მთავრობდა იცავდა, რათა კონკურენტებს მისი შთანთქნმა არ მოეხდინათ. Nokia-ს მაგალითი არ წარმოადგენს გამონაკლისს, დღევანდელი მულტიონაციონალური კომპანიების უმრავლესობას საწყის ეტაპზე სახელმწიფო სასათბურო პირობებს უქმნიდა და ხელს უშლიდა კონკურენტებს მათ შთანთქმას, ანუ პირდაპირ საგარეო ინვესტიციებზე შეზღუდვებს აწესებდა, წინააღმდეგ შემთხვევაში დღეს ეს კომპანიები დღეს არ იარსებებდნენ.

გვჭიდება თუ არა ჩვენ დღეს ახალი პილიტიკური დღის წესრიგი? სანიაია ლალი და რაჯეშ ნარულა, რომლებიც პიონერები არიან პირდაპირი საგარეო ინვესტიციების კვლევის საკითხში, ამბობენ შემდეგს: „ბევრი მკვლევარი და მეცნიერი ერთიანდება თავის სკეპტიციზმში ვაშინგტონის კონსესუსის მიმართ და მეინსტრომული ეკონომისტების პრიმიტიულ შეხედულებაში, რომ პირდაპირი საგარეო ინვესტიციები არის ეკონომიკური განვითარების აუცლებელი პირობა – sine qua non. საბაზრო ძალებს არ ძალუძთ სახელმწიფოს როლის ჩანაცვლება პროაქტიული ინდუსტრიული პოლიტიკის განვითარებაში და ხელის შეწყობაში”

ირონიულია ის, რომ განვითარებადი ქვეყნები განვითარებული ქვეყნების კარნახით საინვესტიციო პოლიტიკის კორექტირებას ახდენენ და ფაქტიურად უცხოელ ინვესტორებს განუსაზღვრელ წვდომას ანიჭებენ საკუთარ ბაზრებზე, იმის მიუხედავად რომ ემპირიული გამოცდილება ნათლად გვიჩვნებს, რომ „ტარგეტირებული ეკონომიკა“  განვითარების გაცილებით უკეთეს გზას წარმოადგენს. [“ტარგეტირრებული ეკონომიკა” – როდესაც პოლიტიკა განისაზღვრება ეკონომიკის დარგობრივი განვითარების პრიორიტების მიხედვით, მაგალითად თუ ქვეყანაში გადაწყდა მანქანათმშენებლობის განვითარება, შესაბამისად უნდა დაწესდეს შეზღუდვები ან ძალიან მაღალი ტარიფები უცხოელი კონკურენტების მსგავსი პროდუქციის იმპორტის გასაძნელებლად, ეს დარგი აქტიურად უნდა სარგებლობდეს სახელმწიფო სუბსიდიებით, უცხოელ ინვესტორებს მაქსიმალურად უნდა გაუძნელდეს ამ დარგში მოღვაწე ადგილობრივი კომპანიების ხელში ჩაგდება და ა.შ]

ნიკო ნიკოლაძე – სახელმწიფოებრივი აზროვნების ეტალონი

დღეს გვინდა ვისაუბროთ უდიდესი ქართველი მოაზროვნის და სახელმწიფო მოღვაწის, ნიკო ნიკოლაძის სოციალურ-პოლიტიკურ და ეკონომიკური ხედვებზე. ძნელია მოვნახოთ ისეთი პროგრესული სახელმწიფო მოღვაწე, როგორც თავის დროზე ნიკო ნიკოლაძე იყო. იგი არ იშურებდა ენერგიას ჩვენი ქვენის გასათანამედროვებლად, დამოუკიდებლობის მოსაპოვებლად და სამომავლო განვითარების შესამზადებლად. თუმცა მისი მოღვაწეობის და პიროვნების მნიშვნელობის შესახებ, ჩვენი ქვეყნის ბევრ მოქალაქეს სათანადო ინფორმაცია არ გააჩნია.

ნიკოლაძე თვლიდა, რომ სახელმწიფო და ეროვნული ინტერესები ყველაზე და ყველაფერზე მაღლა უნდა იდგეს. ამის მაგალითად იგი ინგლისს ასახელბდა: “ვიგები და ტორები ადვილი შესაძლებელია ასჯერ შეიცვალონ ბრიტანეთის მთავრობის საჭესთან, მაგრამ ინგლისის ინტერესები ამით ოდნავადაც არ შეიცვლება და მისი უდიდებულესობის ქვეყნის დედოფლის მთელი ძალისხმევა მუდამ ერთი მიზნისკენ ინება მიმართული,

ცნობილი საზოგადო მოღვაწე აღნიშნავდა, რომ დიდი ქვეყნები მცირერიცხოვან ქვეყნებს იგნორირებას უკეთებენ, ძარცვავენ მათ და ართმევენ ტერიტორიებსა და სიმდიდრეს, საარსებო რესურსებს. ის აფრთხილებდა საქართველოს მოქალაქეებს: “იმავე მიზეზის ძალით, რომლითაც მე და შენ, ჩემო კარგო მკითხველო, ვერ ვგრძნობთ საკუთარ უსამართლობას, დანაშაულობას და სისაძაგლეს,  როცა უმანკო კრავს ან ხბოს ვკლავთ ან ვაკვლევინებთ, ჩვენის კუჭის გასაძღომად, ევროპელი ხალხი – ჩვენთვის ერთობ საჭიროა გავიგოთ, გონებაში ჩავიბეჭდოთ და ნიადაგ გვახსოვდეს ეს გარემოება – ევროპელი ხალხი-მეთქი, სწორედ იმ თვალით უყურებს ყოველს სხვა უკანჩამორჩენილს, უძლურს და უმეცარ ხალხს, როგორითაც ჩვენ თვითონ ცხვრის ფარას დავცქერით”.

მოერეგან კიდევ უფრო მოურიდებლად აღნიშნავდა, რომ

“თუ სხვის იმედსა და დახმერბაზე დავამყარებთ ქვეყნის მომავალს და ხელს და ჭკუას არ გავანძრევთ ევროპის სახელმწიფოები საქართველოს ან ალჟირივით დაიმონებენ  ანდა ინდოჩინეთვით ძარცვას დაიწყებენ.”

(ამ ბმულზე შეგიძლიათ იხილოთ ჩვენი ბლოგი ალჟირელების გენოციდზე) – https://goo.gl/55CFpd

(ამ ამ ბმულზე შეგიძლიათ იხილოთ ჩვენი ბლოგი ევროპელების მიერ მოწყობილ გენოციდზე ინდოეთში) – http://bit.ly/2lTgnkH

იმისთვის რომ აიცილო მესამეხარისხოვანი ქვეყნის ბედი, ყოველმხრივ გაძლიერებაა საჭირო – ეკონომიკურად, სოციალურად, კულტურულად, სამხედრო თვალსაზრისითაც კი. გვერდში რომ ამოუდგე ევროპულ ქვეყნებს, იგივე გზა უნდა გაიარო, რაც გაიარეს სხვებმა.

ნიკო ნოკოლაძეს სახელმწიფო მოწყობის მნიშვნელოვან საფუძვლად მიაჩნდა სახელმწიფოს ზომიერი, კონკრეტული ჩარევა ქვეყნის ეკონომიკურ ცხოვრებაში (ანუ თანამედროვე ნეოლიბერალურ დღის წესრიგს უპირისპირდებოდა. უფრო მეტიც, ილია ჭავჭავაძესთან მისი დაპირისპირების მთავარი საგანი სწორედ ეკონომიკური პოლიტიკა იყო – ილია თავისუფალი ვაჭრობის მომხრე იყო [ანუ ფრიტრეიდერობას ემხრობოდა], ხოლო ნიკო ნიკოლაძე პროტექციონიზმს და სახელმწიფოს აქტიური ჩარევას უჭერდა მხარს ეკონომიკაში.)

“სახელმწიფო გეზს უნდა აძლევდეს ქვეყნის მრეწველობის განვითარებას, გარკვეულად არეგულირებდეს ფასებს, არ უშვებდეს მონოპოლიწების წარმოქმნას და კვეცავდეს ვაჭრობის მიერ კლიენტების შეუზღუდავ ძარცვას.”

ნიკოლაძის აზრით, ამ ყველაფრით მხოლოდ საზოგადოება მოიგებს, საჭიროა, რომ სახელმწიფომ თანაბარი სასტარტო პირობები შეუქმნას ყველას: “საზოგადოება შედგება ცალ-ცალკე პირებისგან და თავის საკუთარი სარგებლიანობისთვის  მთელი საზოგადეობა უნდა ცდილობდეს, რომ არცერთი მისი წევრი არ დაიჩაგროს, არ წახდეს, სწორედ ისე, როგორც კაცი თითოეულ თავის თითს ან სხეულის ნაწილს უფრთხილდებოდა. საზოგადოება უნდა ცდილობდეს, რომ თუ ამ ბრძოლის მოშლა და ჰარმონიის გამართვა ჯერჯერობით არ შეიძლება, ბრძოლა ისე მაინც მოდიოდეს, რომ ყოველი მებრძოლი ერთნაირად იყოს დაიარაღებული.”

ნიკო ნიკოლაძეს მოჰყავდა იტალიის მაგალითი, რომ მან მანამ ვერ მოიპოვა დამუკიდებლობა, სანამ ეკონომიკურად არ აღორძინდა – საქართველოს ამ გზას უნდა დადგომოდა. “ყოველი ერის საფუძველი, ძალა, მომავალი უფრო მის მეურნეობაზე დამყარებული, მის მწარმოებლურობაზე. სხვა ყველაფერი თითქმის უმნიშვნელოა ამასთან შედარებით, ერი, რომლის წარმოებაც შეფერხდა და სხვა ქვეყნების წარმოებასთან შედარებით ხეირიანად ვეღარ აჯილდოვებენ მწარმოებელს, სხვის მსხვერპლადაა გამზადებული. თუ იმან ვერ მოახერხე თავისი წარმოების გაუმჯობესება, გაიაფება, გაადვილება და გახვიანება, მისი საქმე წასული და დაღუპულია.”

მსგავს აზრზს იზიარებდა ასევე XIX საუკუნის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი ეკონომისტი ფრიდრიხ ლისტი, რომელიც სამწუხაროდ დღეს უნივერსიტეტებში არ ისწავლება. და არა მხოლოდ ლისტი, XX საუკუნი უამრავი ეკონიმისტი და ჩვენი თანამედროვე ეკონომისტები  (ჯონ კენეტ გელბრეიტი, ხა ჯუნ ჩანგი, ერიკ რეინერტი, დარონ აჯემოღლუ) მიიჩნევენ რომ კოლონიის ტიპიური ნიშანი მასში მრეწველობის არრსებობაა.

საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ მოვლენები ისე განვითარდა, რომ ჩვენ ფორმალური დამოუკიდებლობა მოვიპოვეთ, მაგრამ რეალურ დამოუკიდებლობაზე თვითნებურად ვთქვით უარი და თითქმის სრულად გავანადგურეთ საწარმოო სექტორი, მსოფლიო ბანკის და საერთაშორისო სავალუტო ფონდის რჩევა-დარიგებით ქვეყნის ეკონომიკის უსწრაფესი დეინდუსტრიალაზაცია მოვახდინეთ, რის სავალალო  შედეგებსაც დღესდღეობით ვიმკით.

 

სტიგლიცის აზრით რობოტების დანერგვა ეკონომიკას ავნებს

ჯოზეფ სტიგლიცი

ცნობილმა ეკონომისტმა და ნობელის პერმიის ლაურეატმა ეკონომიკაში, ჯოზეფ სტიგლიცმა 2014 წელს ახალი ნაშრომი გამოსცმა “უმუშევრობა და ინოვაციები” (Unemployment and Innovation)

Click to access w20670.pdf

აღნიშნულ ნაშრომში ეკონომისტი ტექნოლოგიური პროგრესის და შრომის ავტომატიზაციის გამო ეკონომიკური უთანასწორობის ზრდას ვარაუდობს. ჩვენ გადავწყვიტეთ სტიგლიცის მთავარი შეტყობინებების და მოსაზრებების თარგმნა ამ ნაშრომიდან, რათა უკეთ გავიაზროთ არ პრომლემის არსი.

ბევრი მიიჩნევს, რომ ინოვაცია ყველასთვის კარგია, მაგრამ ეს ესე არაა.

სტიგლციის ამ ნაშრომის მთავარი მიზანი ისაა, რომ იმ მოსაზრების გაბათილება მოახდინოს, რომლის თანახმადაც ახალი ტექნოლოგიები ყველა ადამიანის ცხოვრებას აუმჯობესებს.

პროდუქტიულობის ზრდის თეორიის თანახმად ყველა მოქალაქე მოგებული რჩება და ასევე იზრდება საწარმოო პოტენციალი, მაგრამ რეალურ ცხოვრებაში ყოველთვის არიან გამაჯვებულები და დამარცხებულები.

მწარმოებლურობის სწრაფმა ზრდამ შეიძლება კრიზისამდე მიგვიყვანოს

იმის ასახსნელად თუ როგორ შეიძლება ტექნოლოგიების განვითარებამ ნეგატიურად იმოქმედოს ეკონომიკაზე, სტიგლიზი “დიდი დეპრესიის” ისტორიებს უბრუნდება.

1920-იან წლებში აშშ-ის სასოფლო-სამეურნეო სექტორში მწარმოებლურობა იმდენად გაიზარდა, რომ ფერმერების შემოსავალი შემცირდა. უმუშევრად დარჩენილებს ახალი სამსახური უკვე ქალაქებში უნდა მოენახათ. მაგრამ შრომითი მობილურობა დიდ ხარჯებს მოითხოვს. ამიტომაც როდესაც სასოფლო-სამეურნეო სექტორში დასაქმებულების ხელფასები და მათი ქონების ფასი შემცირდა, ბევრმა მათგანმა ვერ შეძლო ქალაქში გადასვლა და ახალი უნარ-ჩვევების მიღება უკეთესი მომავლის მოლოდინში. ბანკებმა, რომლებმაც უხვად გასცეს კრედიტები, მოვლენების მსგავსი განვითარება ვერ გაითვალისწინეს. შესაბამისად ძალიან ბევრი ადამიანი ვალებში ჩაეფლო, ბანკებმა კი დიდი ზარალი ნახეს. ქალაქში არსებული კომპანიების შემოსავალიც შემცირდა. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ “დიდი დეპრესიის” ერთ-ერთი მიზეზი სწორედ ინოვაციები იყო.

ინოვაციები მხოლოდ კვალიფიციური მუშახელის შემოსავლების ზრდას უწყობს ხელს

სტიგლიცი ამტკიცებს რომ ის უპირატესობა, რასაც ტექნლოგიები აძლევენ განათლებულ ადამიანებს, ვერ აანაზღაურებს არაკვალიფიციური მუშახელის დანაკარგებს.

ბევრს ჰგონია რომ ინოვაციების დანერგვა საერთო კეთილდღეობის ზრდას იწვევს, იმიტომ რომ კვალიფიციური მუშახელის შემოსავლები არაკვალიფიციური მუშახელის დანაკარგების კომპენსირებას ახდენს. ეს სავსებით შესაძლებელია, მაგრამ რეალურ ცხოვრებაში მოვლენათა განვითარების მსგავს სცენარს საკმაოდ იშვითად აქვს ადგილი.

ტექნოლოგიური რევოლუციები ხელს უწყობს უთანასწორობის და უმუშევრობის ზრდას

სტიგლიცი დარწმუნებულია იმაში რომ შრომის ავტომატიზაციას და რობოტიზაციამ შესაძლოა ეკონომიკური სიტუაციის გაურესება გამოიწვიოს, თუ სახელმწიფო ბაზრის დარეგულირებას არ ეცდება.

ინოვაცია საჭიროებს ეკონომიკის გადაწყობას, ხოლო ბაზრებს დამოუკდებლად ამ ამოცანსთან გამკლავება უჭირთ. როდესაც კომპანიები ინოვაციების დანერგვის შესახებ გადაწყვეტილებას იღებენ, ისინი არ ითვალისწინებენ საერთო წონასწორობას. საბაზრო რეგულირების არარსებობამ ესეთ შემთხვევაში უმუშევრობის და უთანასწორობის ზრდა გამოიწვიოს.

სახელმწიფომ უნდა იბრძოლოს უმუშევრობის წინააღმდეგ, რომელიც ავტომატიზაციის შედეგად ჩნდება

ამერიკელი ეკონომისტი პრობლემის გადაწყვეტის რამდენიმე ხერხს გვთავაზობს:

პირველ რიგში დანაზოგების ნორმის ზრდა. მეორე რიგში სახელმწიფოს მხრიდან ხელფასების სუბსიდირება სამუშაო ძალის ღირებულების შეამცირებას გამოიწვევს, რომლის გამოც ხშირ შემთხვევაში კომპანიები ტექნოლოგიურ გადაწყვეტილებების ძიებაში არიან, რათა დასაქმებულთა რაოდენობა შეამცირონ. მესამე რიგში საჭიროა გარემოს დაცვაზე გადასახადების ზრდა, რადგანაც კომპანიები თავისი საქმიანობის შედეგად ხშირად საკმაოდ ნეგატიურ ზეგავლენას ახდენენ გარემოზე.