ჯონ ნეში ადამ სმიტის წინააღმდეგ

ადამ სმიტის ”უხილავი ხელის” თეორია ქართული ნელობერალიზმის ყბადაღებულ თემად იქცა. 1980-იანი წლების შემდეგ, რაც ნეოლიბერალური ექსპერიმენტებისთვის მსოფლიოს განვითარებად ქვეყნებში ხელსაყარელი ნიადაგი შეიქმნა, ადამ სმიტი ლიბერალური ეკონომიკური პოლიტიკის ერთგვარ მოციქულად იქცა.

თუმცა ადამ სმიტის ხედვები რომ არ არის მართებული, ეს ჯერ კიდევ წინა საუკუნეში ჯონ ნეშმა დაამტკიცა.

ჯონ ნეში ფართო მასებისთვის ცნობილია, როგორც ნობელის პრემიის ლაურეატი ეკონომიკაში 1994 წელს ”თამაშების თეორიის” განვითარებაში შეტანილი წვლილისთვის და საკუთრივ ”ნეშის წონასწორობის” შექმნის გამო. ის გახლავთ ერთადერთი ადამიანი მსოფლიოში, რომელსაც ერთდროულად ნობელიის პრემიაც აქვს მიღებული და აბელის პრემიაც (უმაღლესი მათემატიკური ჯილდო).

ადამ სმიტი ცდებოდა

ადამ სმიტი

ნეშის აკადემიურმა ხედვებმა გასული საუკუნის 50-იან წლებში თავდაყირა დააყენა იქამდე არსებული ეკონომიკური პარადიგმები. ასე მაგალითად ცნობილი ბრიტანელი ეკონომისტი ადამ სმიტი თვლიდა, რომ საზოგადოების თითოეული წევრი ეგოისტურად მოქმედებს და მხოლოდ საკუთარი ინტერესები ადარდებს, რაც საბოლოო ჯანმში საერთო კეთილდღეობის წინაპირობაა. აღნიშნული პრინციპი ეკონომიკაში ”უხილავი ხელის” მეტაფორით შემორჩა. ეს თეორია ლიბერალური ეკონომიკური მოძღვრებების ერთ-ერთ ფუნდამენტად იქცა და ნეოლიბერალიზმის ინსტრუმენტად გვევლინება საქართველოს მსგავს განვითარებ ქვეყნებში. ჯონ ნეშმა ნახევარ საუკენეზე მეტი ხნის წინ დაამტკიცა, რომ ადამ სმიტის თეორია უკვე იმ დროს იყო მოძველებული, რადგანაც თუ საზოგადოების წევრები მხოლოდ საკუთარი ინტერესებიდან გამომდინარე იმოქმედებენ, ეს არ მიგვიყვანს საერთო შედეგების მაქსიმიზაციემდე.

საზოგადოებისთვის ყველაზე ოპტიმალური ის სტრატეგიაა, რომლის დროსაც საზოგადოების/ჯგუფის თითოეული წევრი როგორც საკუთარ, ასევე სხვის ინტერესებს ითვალისწინებს.

სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, როდესაც ადამიანური ეგოიზმის გამო სხვადასხვა სუბიექტები მხოლოდ მათი გადმოსახედიდან საუკეთესო სტრატეგიას ირჩევენ და სხვა სუბიექტების ინტერესებს არ ითვალისწინებენ, ამას არა საზაგოდოების კეთილდღეობის მაქსიმუმამდე, არამედ ”ნეშის წონასწორობასთან”, მივყავართ, რაც საზოგადოევისთვის არ შეიძლება ოპტიმალურად მივიჩნიოთ.

თამაშების თეორია არის თამაშებში ოპტიმალური სტრატეგიის შესწავლის მათემატიკური მეთოდი. თამაშის ქვეშ იგულისხმება პროცესი, რომელშიც მონაწილეობს ორი ან მეტი მხარე, რომლებიც იბრძვიან საკუთარი ინტერესების რეალიზაციისთვის. თითოეულ მხარეს აქვს თავისი მიზანი და იყენებს გარკვეულ სტრატეგიას, რომელიც, სხვა მოთამაშეთა ქმედებებიდან გამომდინარე, შესაძლოა, მისთვის მოგებიანი ან წაგებიანი იყოს. თამაშთა თეორია გვეხმარება საუკეთესო სტრატეგიის არჩევაში სხვა მონაწილეების, მათი რესურსებისა და შესაძლო ქმედებების გათვალისწინებით.

ჯონ ნეში

ჯონ ნეშის ნამოღვაწევი რეალურად მხოლოდ 80-იან წლებში დაფასდა. დღესდღეობით ”თამაშების თეორია” აქტიურად გამოიყენება როგორც ეკონომიკაში, ასევე სოციოლოგიაში, პოლიტოლოგიაში და სხვადასხვა მეცნიერებებშიც. ”თამაშების თეორიას” ძალიან დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ხელოვნური ინტელექტის და კიბერნეტიკის სფეროებში.

ნეშის მიერ ადამ სმიტის თეორიის სიმცდარე მათემატიკური ფორმულებით დასტურდება და აკედემიური ბაზისი გააჩნია, რასაც ვერ ვიტყვით ბრიტანელი ეკონომისტის ”უხილავი ხელის” თეორიაზე. ალბათ უამრავ თქვენგანს ნანახი აქვს ფილმი ”ბრწყინვალე გონება”, სადაც რასელ ქროუ ჯონ ნეშის როლს თამაშობს. ფილმში არის ერთ-ერთი დასამახსოვრებელი მომენტი, როდესაც ჯონ ნეში, 3 მეგობართან ერთად საღამოს ბარში იმყოფება. ამ დროს 5 ლამაზმანი შემოდის, რომელთაგანაც 1 ყველასგან გამორჩეული იყო თავისი გარეგნული მონაცემებით. ადამ სმიტის თანახმად ჯონი სამივე მეგობართან ერთად ყველაზე ლამაზი გოგოს გასაცნობად უნდა მისულიყო და საბოლოოდ ის არავის არ დარჩებოდა, ამის საპირისპიროდ მას თავში რადიკალურად განსხვავებული იდეა მოუვიდა.

ნეშის წონასწორობა

ბევრი მეცნიერის აზრით, ნეშის წვლილი ფასდაუდებელია პირველ რიგში მის მიერ 1950 წელს გამოქვეყნებული სტატიის «წონასწორობა თამაშებში N მოთამაშეებით» «Equilibrium Points in N-person Games» გამო, რაც ალბათ კაცობრიობის ისტორიაში ერთ-ერთი ყველაზე ძლიერი ნამუშევარია.

სტატიაში ნეშმა მოახდინა აბსტაქტული წონასწორობის ცნების ფორმულირება აბსტრაქტული თამაშის დროს – სტრატეგიული ურთიერთქმედების უმარტივესი მოდელი, როდესაც მოთამაშის მოგება დამოკიდებულია არა მხოლოდ იმაზე თუ რას აკეთებს თვითონ, არამედ იმაზეც თუ რას აკეთებენ სხვა მონაწილეები. მაგალითად თუ დავუშვებთ რომ 1 მოთამაშე მხოლოდ 1 სვლას აკეთებს, საჭიროა მხოლოდ ის რომ საკუთარი სვლის არჩევის შემდეგ, მოთამაშემ არ მოინდომოს სვლის შეცვლა სხვა მოთამაშის არჩევნიდან გამომდინარე. სწორედ ეს წონასწორობა, როგორც ნეშმა აღწერა – ყოველთვის არსებობს, ნებისმიერი სტრატეგიული ურთიერთქმედებისას.

ნეშის წონასწორობა არის სიტუაცია რომლის დროსაც ყველა ეკონომიკური აგენტის მიერ შერჩეული სტრატეგია ცნობილია და აგენტები ერთმანეთთან ურთიერთქმდებენ  საკუთრივ შერჩეული საუკეთესო სტრატეგიებით.